مادری در انتظار گنهکاران

در پایان سوره مبارکه "قارعه" آیاتی وجود دارد که تامل بر معانی آن، مو بر بدن آدمی راست می کند و لرزه بر اندام وی می‌افکند.

در این آیات می خوانیم: وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُه* فَأُمُّهُ هَاوِیةٌ(قارعه/9-8)

یعنی هر کس که ترازوی اعمالش سبک است، پناهگاهش «هاویه» [= دوزخ‌] می باشد!

شهید آیت اللّه مرتضی مطهری در کتاب گرانسنگ "خدمات متقابل اسلام و ایران" ص 616، در تبیین مفوم واژه "امّ" به نقل از آیت الله شاه آبادی، استاد عرفان حضرت امام (ره)  می گوید:

« به منزل مرحوم شاه آبادی رفتم. این آیه را معنا می‏كرد: «وَ امّا مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ؛ یعنی كسی كه نامه عملش سبك و بی‏مقدار باشد، پس جایگاه او (مقصد او) در قعر هاویه و جهنّم است». و سرّ این جمله را بیان می‏كرد و می‏فرمود: «اُمّ (مادر) را از آن جهت اُمّ می‏گویند كه مقصدِ بچه است. آیه می‏خواهد بگوید كه اگر فرد گنهكار در جهنّم سقوط می‏كند، جهنّم همان مقصدی است كه در تمام عمر به سویش رفته، اصلاً مقصدش بوده و به این طرف حركت كرده و حالا دارد به «مادر» خود می‏رسد. او فرزندِ همین مادر است و به دامن مادرخود فرود می‏آید.»

البته عده ای دیگر "ام" را به معنی "مفز و هسته شیئ" اخذ نموده اند و عبارت عرب را شاهد مثال آورده اند که به مغز سر می گوید" امّ الرأس".

اگر این معنای اخیر را بپذیریم آنگاه تفسیر آیه این می شود که گناهکاران با مغز سر به پرتگاه جهنم فرو می‌افتند. ولی این احتمال بعید می نماید زیرا در آیه سپس تر می فرماید: وَ مَا أَدْرَاكَ مَا هِیهْ (و تو چه می‌دانی «هاویه» چیست؟!)

"هیه" مشتمل است بر ضمیر "هی" که به کلمه "هاویه" باز می گردد به علاوه حرف زائد "هاء وقف"، ولی بنا بر تفسیر اخیر، ضمیر در کلمه ماهیه بدون مرجع مى ماند حال آنکه هر ضمیری نیاز به یک عائد و مرجع دارد.

ممکن است گفته شود "هاویه" از ریشه "هوی" به معنی سقوط کردن و فرو افتادن است، و "هاویه" را  نمی توان عبارت از "جهنم" دانست  زیرا آتش سقوط نمی کند بلکه آتشیان سقوط می کنند.

پاسخ این است که توصیف آتش دوزخ به "هاویه" از باب مجاز عقلى است ، همانطور که راضى دانستن عیش در آیه شریفه" فِی عِیشَةٍ رَاضِیةٍ (القارعة/7) نیز چنین است.