درآمدی به شعر دفاع مقدس

   تعریف :

شعر دفاع مقدس- همان طور كه از نامش پیداست- شعری است خاص، شعری كه نباید آن را با شعرناب- به مفهوم مطلق كلمه- مقایسه كرد؛ چرا كه شعر دفاع ، آن هم دفاع مقدس، شعری است نشان دار؛ كه با دو نشانه «دفاع» و «مقدس» از شعر- به مفهوم مطلق كلمه، فاصله می گیرد.

و این حقیقتی است كه در هنگام سخن گفتن از شعر دفاع مقدس، باید در نظر داشت. زیرا كه شعر به مفهوم تام كلمه، كلامی است مخیل، موزون و مقفی، به همین دلیل نیز ریشه درتخیل دارد، نه واقعیت بیرونی. برعكس شعر دفاع مقدس شعری است واقع گرا، كه دقیقاً به واقعیت های بیرونی ارجاع می دهد، گرچه در عین حال به عنوان شعر، ریشه در تخیل نیز دارد. ولی نه بدان گونه كه تخیل شاعرانه موجب دوری از واقعیت های بیرونی گردد.

از سوی دیگر «دفاع» در لغت به معنی بازداشت، پس زدن، و حفاظت از دستبرد دشمن است و مهم تر از آن از نظر فقهی، جنگی است كه مسلمانان برای جلوگیری از حمله كافران، با آنها انجام می دهند و كلمه «مقدس» در تركیب «دفاع مقدس» كه دارای نقش بیانی است- اضافه بیانی- و تأكیدی بر همین معنا، یعنی جلوگیری از حمله كافران به مسلمانان. بدین ترتیب «شعر دفاع مقدس»، شعری نشان دار و خاص و نیز شعری است واقع گرا، و درست درهنگام جنگ و رویارویی با دشمن متجاوز سروده می شود، و به همین سبب نیز برعكس شعر ناب یا مطلق، شعری است كه به بیرون از خود، و حادثه ای در جهان واقع در خارج از خود، اشاره دارد، به خاطر همین هم شعری محتوا گراست.

با وجود این آنچه به عنوان «شعر دفاع مقدس» نامیده یا طبقه بندی می شود در درجه اول شعر است، و به همین جهت نیز باید با معیارهای شعری تطبیق و تطابق داشته باشد، و بعد با ویژ گی نهفته در ذات مقوله هایی چون «دفاع» و «مقدس».

به همین جهت در نقد و بررسی شعرهای دفاع مقدس باید دو جنبه كاملاً متفاوت و متناقض را در نظر داشت، نخست شعریت شعر، و نسبت اثر مورد بررسی با شعر و تعریف شعر به مفهوم مطلق كلمه و دوم محتوای شعر و نحوه پرداخت شاعر به آن و كیفیت محتوایی شعر.

افزون بر این شعر دفاع مقدس، شعری است خود جوش و اتفاقی.

یعنی شعری كه در برهه ای از زمان و در رویارویی با هجوم دشمن، متجاوز و بی هیچ پیشینه ای، توسط شاعران انقلاب -كه اكثراً هم جوان بودند- به صورت بازتابی عاطفی برابر واقعه ای ملموس و واقعی پدید آمده است. شعری كه حاصل برخورد عاطفی شدید شاعران انقلاب با موضوع جنگ و تجاوز است. به همین سبب نیز شعر دفاع مقدس، شعری است عاطفی، خود جوش و طبیعی كه به صورت بازتابی درونی، برابر هجوم دشمن متجاوز و جهت دفاع از كیان و هستی انقلاب و فرهنگ اسلامی آن، در هیأت شعر- بدون توجه به قالب شعر- متجلی شده است.

به خاطر همین هم شعری است خاص، كه همانند آن را نمی توان در زمان و مكان های دیگری پیدا كرد. گرچه از نظر فرهنگی و مفاهیم جاری در شعر، ریشه در فرهنگ و مكتب اسلام دارد و مفاهیم عمده و مشخص شعر، مفاهیمی است اسلامی.

از سوی دیگر از بین عناصر شعر ساز، سه عنصر از همه مهم تراند كه عبارتند از تخیل، اندیشه و عاطفه، كه از این میان تخیل و اندیشه به گونه ای با هم در تناقض اند، و به ندرت می توان شعری یافت كه در آن تخیل و اندیشه به صورت یكسان، و برابر و مناسب و درخور شعر، كنار هم نشسته باشند. به عبارت دیگر ازتعارض طبیعی و ذاتی موجود بین تخیل و اندیشه است، كه هنگام سرودن شعر اندیشه بر تخیل غالب می شود و گاه تخیل بر اندیشه، در صورتی كه شعر اندیشه خوب و موفق در گذراندیشه از صافی تخیل پدید می آید و این عمل نیاز به تربیت ذهنی و تخیلی فرهیخته دارد و حاصلش را می توان در شعر شاعران بزرگی چون حافظ، مولوی و سعدی دید؛ كه نتیجه اش شعری است والا كه هم از نظر اندیشه و اندیشگی ارزشمند است و هم از نظر تخیل و تصویر پردازی. در صورتی كه در اكثر شعرهای شاعران كم توان تر، یا تخیل براندیشه غالب است و یا اندیشه بر تخیل.

اما عنصر عاطفه، عنصر خاصی است كه می تواند هم با اندیشه كنار بیاید و هم با تخیل، و حال اگر در شعری عاطفه و تخیل و اندیشه، به تناسب در هم آمیزند، نتیجه اش فضایی است مخیل، تأثیر گذار و قابل تأمل و تفكر، فضایی بسیار غنی كه رسیدن به آن خواست قلبی هر شاعری است.

با وجود این شعر دفاع مقدس، به خاطر خاستگاهش، شعری است بسیار عاطفی، به همین سبب نیز در اكثر شعرها، عنصر عاطفه، بر تخیل و اندیشه غلبه دارد، با این همه به خاطرهمین حضور غنی عاطفه در شعر است كه شعر دفاع مقدس، شعری است بسیار تأثیر گذار ولی به خاطر مفهوم گرایی ذاتی شعر دفاع مقدس، علاوه بر تأثیر گذاری، شعرهای دفاع مقدس، شعرهای تأمل برانگیز نیز هستند.

بنابراین شعر دفاع مقدس شعری است عاطفی و مفهوم گرا، كه در پی بیان دردی است یا تصویر حادثه ای و یا ثبت لحظه ای از لحظه های حماسه و ایثار، بی آن كه در قید فرم باشد. به همین دلیل هم شاعران دفاع مقدس در قالب های متفاوت شعر می گویند، اعم از سنتی و نو، با این همه تمام این شعرها دارای مؤلفه های همانندی هستند، كه منجر به اشتراك در مفاهیم می گردد.

از سوی دیگر شاعران دفاع مقدس در پی ابلاغ پیام و احساس نیز هستند.

پیام و احساسی كه می خواهند آن را با مخاطب در میان بگذارند، پس صریح و روشن شعر می گویند؛ به دور از هرگونه پیچیدگی و ابهام.

با وجود این همه شعرهای دفاع مقدس از نظر شعریت در یك حد نیستند و می توان به راحتی با توجه به زمان سرایش شعرها، آنها را به دو گروه عمده قسمت كرد، دو گروه یا دو دوره ای كه عبارتند از:

دوره اول: شامل شعر هایی است كه در طول هشت سال جنگ تحمیلی سروده شده اند.

دوره دوم: شامل شعرهایی است كه پس از پایان جنگ سروده شده اند و هنوز نیز سروده می شوند.

از سوی دیگر شعر های همین دو دوره را نیز با توجه به سابقه شعری شاعران باید به سه گروه عمده قسمت كرد:

1- گروه اول، شاعرانی كه پیش از پیروزی انقلاب شعر گفته اند و آغاز كار شاعریشان به زمان پیش از انقلاب می رسد.

2- گروه دوم ، شاعرانی كه همزمان یا اندكی پس از پیروزی انقلاب كار شاعری را آغاز كرده اند.

3- گروه سوم، شاعرانی كه سرودن شعر را پس از پایان جنگ تحمیلی آغاز كرده اند.

بدین ترتیب در بین دو گروه اول، شاعرانی هستند كه جزو آغازگران شعر دفاع مقدس به شمار می روند.

و همین گروه هستند كه در شعر شاعران بقیه گروه ها تأثیر گذاشته اند. به گونه ای كه انگار شاعران نسل بعد، صرفاً از كپی برداری از شعر این شاعران، شعر دفاع می گویند. و این شبهه از آنجا ناشی می شود، كه شعر دفاع مقدس- همان طور كه گفتیم- شعری است خاص كه از مفاهیم خاصی استفاده می كند، و همین اشتراك مفاهیم بین شعر این شاعران نسل اول و بقیه شاعران است، كه چنین گمان و تصوری پدید آورده است.

گرچه نمی توان تأثیر پذیری شاعران نسل بعد را از شاعران نسل اول نادیده گرفت؛ ولی با توجه به فضای خاص شعرهای دفاع مقدس، چنین تأثیر پذیری ها امری طبیعی است و جزو مؤلفه های اصلی شعر دفاع مقدس به شمار می رود.

با این همه و با تمام وجوه مشتركی كه بین شعر شاعران دفاع مقدس وجود دارد، می توان با اندكی دقت بیشتر تفاوت های عمده ای در زمینه زبان و بیان و نوع تصویرسازی و حتی فرم و ساختار شعرهای این شاعران یافت، كه به موقع خود می تواند ملاكی باشد برای تشخیص كار اصلی از كار تقلیدی و كلیشه ای.

حال به خاطر آشنایی با برخی از مفاهیم مشترك در شعرهای دفاع مقدس دراینجا نمونه هایی از شعر شاعران نسل اول انقلاب و دفاع مقدس را باهم مرور می كنیم:

جنگ تحمیلی- مشفق كاشانی

«هم خدا با ماست در سیر حوادث، هم رسول

بر سر ماظل حق را شهر فرمان گرفت

نعره الله اكبر لرزه در گیتی فكند

بر شد این آواز گیتی، شعله در كیوان گرفت»

رستاخیر ـ گلشن كردستانی

در رابطه با جنگ تحمیلی ـ محمدعلی مردانی

وارثان خاك ـ نصرالله مردانی

برای روشن شدن مطلب در این جا تنها یكی دو نمونه از مفاهیم مشترك در شعر شاعران نسل اول دفاع مقدس را می آورم:

1-شهید و شهادت:

زمزمه جاویدان خون- سید حسن حسینی

یا:

بیت حسن ختام ـ قیصر امین پور

یا:

«جنگل هنوز بوی تو را دارد

بوی شقیقه های سرخ شهادت»

خطابه سبز- حسین اسرافیلی

و یا:

«چراغ بزم شهیدان عشق روشن باد

كه صبح صادق ما را طلایه دار شدند»

خروش نیل ـ پرویز بیگی جیب آبادی

2-كربلا و عاشورا:

وداع ـ سید حسن حسینی

یا:

جامه سبز لا ـ قیصر امین پور

یا:

«كربلا دیدیم و در میدان تولد یافتیم

هم شهادت گاه ما معراج داری دیگر است»

تولد در میدان ـ حسین اسرافیلی

و یا:

«این راه شهر نیست، عبوری ز كربلاست

اینجا جنوب نیست، حضوری ز كربلاست»

عبوری زكربلاـ پرویز بیگی حبیب آبادی

این مفاهیم و مفاهیم مشابه دیگری كه در شعرهای شاعران دفاع مقدس به فراوانی به كار می رود، ریشه در فرهنگ و مكتب اسلام دارد و به خاطر همین هم به شعرهای دفاع مقدس جلوه ای روحانی می بخشد و از آن شعری می سازد خاص و متمایز از دیگر گونه های شعر، چه حال و چه گذشته.

به همین جهت هم نباید این اشتراك مفاهیم در شعرهای شاعران دفاع مقدس را به عنوان عامل تقلیدی یا كلیشه ای به حساب آورد، چرا كه استفاده از این مفاهیم مشترك برای شاعرانی كه در عرصه مشتركی شعر می گویند امری اجتناب ناپذیر است، ولی آنچه مهم است نحوه برخورد واستفاده شاعران ازاین مفاهیم است.

منبع:

روزنامه ایران

مطالب مرتبط :

پروژه ی جنگ تمام نشده ، شعرش هم

بزرگداشت استاد شهریار

کاکایی دبیر کنگره شعر دفاع مقدس