بحار الانوار و حفظ میراث تشیع

بحارالانوار عمده ترین دائره المعارف حدیثی شیعه است که روایات اهل بیت علیهم السلام را با تبویب و نظم نسبتا کاملی، که شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام و... می باشد، جمع نموده است.

در برابر رویکرد مثبتی که نسبت به تدوین این کتاب در میان علماء شیعه وجود دارد، برخی نیز در مورد انگیزه های علامه مجلسی و شیوه او در گردآوری روایات، انتقاداتی را مطرح نموده اند، که می توان آنها را در چند دسته، تقسیم بندی نمود:

1 - برخی چون صوفیان، عرفا، فیلسوفان و اصولیان که به عقیده برخی، حذف یا اصلاحشان یکی از اهداف علامه مجلسی در بحار قرار گرفته بود، روی تماماً خوشی به بحار نشان ندادند.

2- استفاده کمتر علامه مجلسی از کتب اربعه و نهج البلاغه در بحارالانوار، سبب زیر سوال رفتن اعتبار این اثر از سوی برخی از فقها و هم صنفانش شد؛ هر چند برخی نیز ، اتخاذ چنین روشی را برای حفظ ماندگاری و استقلال این کتب خاص در میراث تشیع دانسته اند.(1)

3-  برخی آنچنان پیش رفته و اعتبار احادیث بحار را مخدوش دانسته اند که مدعی شدند: هدف اصلی علامه مجلسی در بحارالانوار، جمع احادیث بدون توجه به اعتبارشان بوده است.(2)

4- در دهه های اخیر نیز، برخی از به اصطلاح روشنفکران ، بحارالانوار را هدف انتقادهای شدید خویش قرار داده اند، در این میان، دکتر شریعتی صریح تر و شدیدتر، علامه مجلسی را به سبب محتوای بحارالانوار زیر سوال برده است. دکتر شریعتی، علامه مجلسی را برجسته ترین چهره روحانیت صفوی خوانده و مهم ترین گام وی را تألیف بحارالانوار معرفی کرده است.(3)

 وی در فرایند سخنورانه خود، با ارائه مثال های متعددی از مجموعه بحارالانوار و سنجیدن آن با معیارهای تشیع علوی، سعی می کند آن را فاقد اعتبار و نوعی شرک، تظاهر و عامل تفرقه نشان دهد.

 از نظر او، توصیفات تاریخی علامه مجلسی از ائمه شیعه و ارتباط و کرنش ایشان به دستگاه حکومتی زمان، خلاف علویت بوده و مسلماً دروغ می باشد. (4)

این انتقادات در حالی انجام شده و می شوند که علامه خود، درباره سبب و چگونگی تألیف کتاب می نویسد(5)

« بعد از سپری کردن بخشی از عمر در آموختن دانشهای گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این دانشها دریافته است که زلال علم فقط از چشمة روشن وحی و الهام حاصل می شود و در آخرت تنها این علم سودمند است ، هرچند در ظاهر رونقی نداشته باشد.

 ازینرو پژوهش در اخبار و روایات مأثور از ائمة اطهار علیهم السّلام را برگزیده است .

بدین منظور، نخست کتابهای حدیثی متداول و مشهور شیعی را بدقّت خوانده ، سپس به جستجوی اصول معتبر حدیثی پرداخته که به عللی ( از جمله موانع سیاسی ، و عدم اهتمام به استنساخ و نگاهداری آنها به علّت شمول و شهرت جوامع حدیثیِ متأخر ) مهجور مانده و چه بسا بیشتر نسخه های آنها از بین رفته است .

علامه  به چند سبب ، برآن شده است که همة اخبار و احادیث و موضوعات منابع نویافته را در مجموعه ای موضوعی گردآوری و تدوین کند، یکی اشتمال این منابع بر فوایدی که در کتابهای رایج آن زمان یافت نمی شده است و فقط برخی از آنها در بابهای مختلف پراکنده بوده و این پراکندگی احاطه بر همة اخبار ناظر بر یک موضوع را غالباً ناممکن می ساخته است .

 دیگر اینکه مجلسی نگران بوده است که مبادا نسخه های موجود بار دیگر از میان برود یا پراکنده و فراموش شود، به هر حال علامه با تالیف بحار، دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودى نجات داد.

در مورد اعتبار منابع علامه مجلسی در بحار نیز، می بایست متذکر شد که ایشان با دقت و وسواس بسیار، به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست.

وی در فصل دوم از مقدمه بحار، بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است،از جمله اینکه، بسیاری از این کتب، انتسابشان به مۆلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است.

برخی مانند احتجاج و غررالحکم که اسناد روایان را حذف کرده‌اند، چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده‌اند. از کتبی مانند عوالی اللالی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده‌اند، بسیار کم استفاده شده است.

همچنین از کتابهای مصباح الشریعه و دیوان امام علی (ع) بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم (ع) کم است. علامه صحیح ترین و معتبرترین نسخه ها را در حد امکان به دست آورده، البته این به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست، چنان که علامه نیز گاهی در بیانهای خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد. (6)

شیوه استناد علامه مجلسی از منابع اهل سنت در بحارالانوار نیز بسیار خاص است. او اگرچه از 85 منبع اهل سنت در بحار نقل روایت کرده است، اما خود درباره علت اتخاذ این روش اظهار می دارد:

 «گاه از کتاب های روایی اهل سنت، اخباری را نقل می کنیم که یا برای رد آنهاست و یا برای نشان دادن موارد تقیه و یا تأیید آنچه از طرق خود و شیعه نقل کرده ایم؛ مانند آنچه از صحاح سته و یا جامعه الاصول و دیگر کتاب ها آورده ایم»(7)؛

علاوه بر این، علامه هر جای منبع نقل روایتی تنها اهل سنت بوده، آن را فاقد اعتبار خوانده است (8)

، و هر جا که آن منبع سنی، نظر شیعه را تأیید کرده است، با طعنه آشکاری، آن را دلیلی بر برتری تفکر شیعی خوانده است ، بنابراین، می توان گفت، رجوع علامه به متون اهل سنت برای نفی ایشان و اثبات برتری تشیع انجام شده است.

در پایان، در باب میزان اعتبار بحارالانوار و شیوه علامه در تدوین آن، می توان بیان امام راحل (ره) در این باره را کامل و منصفانه دانست:

 « کتاب بحارالانوار که تألیف عالم بزرگوار علامه مجلسی است از قریب چهارصد کتاب و رساله که در حقیقت کتابخانه کوچکی است که با یک اسم نام برده می شود.

صاحب این کتاب چون دیده کتاب های بسیاری از احادیث است که به واسطه کوچکی و گذشتن زمان ها از دست می رود، تمام آن کتاب ها را، بدون آن که التزام به صحت همه آن ها داشته باشد در یک مجموعه به اسم بحارالانوار فراهم کرده و نخواسته کتاب عملی بنویسد... در حقیقت بحار خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست...».(9)

پی نوشت‏ها:
1.    احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار: بزرگ ترین دائره المعارف حدیث شیعه؛ تهران؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378، ص118

2.    علی دوانی، ، مهدی موعود؛ تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج8، ص61

3.    علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی؛ تهران: چاپ پخش و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی، 1377، ص59

4.    همان، صص 153، 154، 157 و 158

5.    محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسه انتشارات الوفا، ، ص2-5،مقدمه کتاب

6.    علی دوانی، همان

7.    محمد باقر مجلسی، همان ،ج1،ص24-25

8.    همان، ج41، ص 112و ج54، ص 331

9.    خادم حسین فاضلی، علامه مجلسی «ره» احیاگر آثار اهلبیت (علیهم السلام)،مجله شمیم یاس ، تیر 1386، شماره 52،ص33 http://www.hawzah.net

منابع:

بحارالانوار

تهیه و فرآوری: فربود، گروه حوزه علمیه تبیان