مساجد استان فارس

مسجد ایزدخواست

شهر ایزدخواست در 66 كیلومتری شمال شهر آباده بر سر راه آسفالته آباده به اصفهان قرار دارد. در قلعه باستانی این شهر مسجدی وجود دارد كه در اثر زلزله سال 1315 شمسی از بین رفت و فقط درگاه ورودی آن باقی مانده است. پیش از ویرانی این مسجد، «ماكسیم سیرو» باستان شناس و استاد دانشگاه تهران، مطالعاتی در این زمینه انجام داد و اعلام كرد كه این مسجد بر روی آتشكده ساسانی ساخته شده است. از این رو سبك بنای این مسجد نیز مانند آتشكده ساسانی، چهار طاقی بود.

مسجد جامع عتیق شیراز

یكی از كهن ترین آثار شهر شیراز، مسجد جامع این شهر است كه در ضلع شرقی بارگاه شاه چراغ ( ع ) واقع شده است.

عمرولیث صفاری پس از پیروزی بر لشكر خلیفه در سال 281 ه. ق و ورود به شیراز، دستور ساخت این مسجد را داد. احداث این مسجد در سال 281ه. ق به پایان رسید. مساحت صحن حیاط این مسجد 1672 متر مربع است و در وسط حیاط ، ساختمان « خدایخانه » قرار دارد. در چهار گوشه ی بنای مسجد برج های كم ارتفاعی وجود دارد. كتیبه ای از كاشی مینایی فیروزه ای در سنگ بالای برج ها جای گرفته كه ساخت این بنا را به سال 281 ه. ق نسبت می دهد.

مسجد جامع عتیق دارای شش در است: در شرق دو در، در غرب دو در، در سمت شمال دری به نام دوازده امام و آخرین در كه سمت جنوب واقع شده است.

در وسط ضلع شمالی این مسجد طاق نمای بلندی قرار دارد كه آن را "طاق مروارید" می نامند. در حاشیه داخلی بالای این طاق ، سوره مباركه « هل اتی» با خط نسخ روی كاشی نوشته شده است. در پیشانی طاق نیز آیاتی چند با خط نسخ و ثلث آمده است.

در مشرق این طاق نما ، شبستانی به اندازه 30×17 متر وجود دارد كه در سال 1347 ساختمان آن پایان پذیرفت.

در ضلع شرقی، غربی و جنوبی، طاق نما وجود دارد و در ضلع جنوب كتیبه ای از دوره شاه تهماسب صفوی برای ساخت و تعمیر آن آمده است. در ضلع جنوبی ، شبستانی وجود دارد كه دارای محرابی است و آیاتی از قرآن مجید به خط نسخ بر آن نوشته شده است. در كتیبه دیگری از تعمیر آن توسط « امام ورودی بیگ خلف بیگی » سخن رفته است. در كنار این شبستان، شبستان قدیمی واقع شده كه 40 ستون دارد و به همین دلیل به شبستان چهل ستون ، مشهور است و اندازه آن 45×32 متر است.

در كنار این شبستان ، شبستان تازه سازی در اندازه 45×36 وجود دارد كه دارای 12 ستون و محراب است. در این محراب 13 كتیبه از آیات قرآنی و حدیث نبوی به چشم می خورد.

خدایخانه

ساختمان سنگی خدایخانه، اتاق مكعب شكلی است كه در میان مسجد جامع عتیق شیراز جای دارد. دور تا دور این بنا ، ایوانی به پهنای دو متر قرار دارد. اندازه بنا با ایوان ها 12×10 متر است. داخل این بنا از اتاقی به ابعاد 8×6 متر تشكیل شده است. این بنا در سال 752 ه. ق توسط « شاه شیخ ابواسحق اینجو» پادشاه فارس، به جای ساختمان عمرولیث ساخته شد. می گویند در خدایخانه قرآن ها ی تاریخی مانند قرآن هایی به خط حضرت علی (ع)، عثمان و ... نگهداری می شد و از این رو آن را «دارالمصحف» می نامیدند. دور تا دور خدایخانه كتیبه طولانی به خط برجسته به صورت ثلث و عالی وجود دارد كه نام شیخ ابواسحق هم در آن آمده است.

مسجد جامع كبیر نی ریز

مسجد جامع كبیر نی ریز از قدیمی ترین مساجد ایران و میراث بزرگ جهان اسلام است كه احتمالاً یكی از آتشكده های بزرگ زرتشتیان بود و بعدها با نفوذ اسلام به ایران، تبدیل به مسجد شد.ایوان های این مسجد به شیوه معماری عصر ساسانی است و گچ بری های محراب آن از ارزش بسیار برخوردار است. این گچ بری ها، به خط ثلث و در برگیرنده ی اسامی دوازده امام است. قدیمی ترین تاریخی كه در این محراب به چشم می خورد مربوط به سال 363 ه. ق است كه تعمیراتی در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد انجام می شد. تاریخ 460 ه.ق هم به تعمیرات این مسجد در دوره سلجوقیان و سلطنت آلب ارسلان سلجوقی و تاریخ 560 ه.ق به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و سلطنت ایل ارسلان خوارزمشاهی مربوط است.

مسجد جامع داراب

مسجد جامع داراب از نظر معماری بسیار قابل توجه است. شبستان مسجد مستطیل شكل و در دو سوی آن ایوان سراسری ساخته شده است. چهار مناره تنومند و نسبتاً كوتاه آجری در چهارگوشه ی مجموعه ی بنا، استوار است. بدنه ی ستون ها به وسیله ی خانه بندی های مربع و مستطیل شكل روسازی شده و داخل خانه بندی ها آجر كاری خفته و راسته مزین به خطوط كوفی بنایی از آیات كریمه مشاهده می شود. محراب در داخل شبستان ، پشت دیوارِ قسمتِ وسطِ ایوان با تقسیم بندی های متناسب و گچ بری های ساده و زیبا نمایان است. سقف ایوان های سراسری از سقف شبستان كوتاه تر است و پوشش دو دهلیز دو طرف شبستان و اتاق های مجاور آنها، گنبدی، ضربی و كوتاه تر از شبستان اصلی است. ساختمان مسجد داراب دارای تركیب مخصوصی است كه با مساجد معمولی ایران متفاوت و اندكی به خدایخانه ی شیراز نزدیك است. نزدیك به روبه روی در ورودی  بزرگ مسجد جامع داراب ، لوحه ی  سنگی در ارتفاع دو تا دو و نیم متر از كف زمین بر جبهه ی خارجی دیوار شمالی شبستان نصب بود كه تاریخ بنای مسجد و وقف نامه ی مربوط به آن را دربرداشت.

مسجد قصر دشت

در این مسجد یك لوحه ی سنگی از « امیر اوزون حسن» از قرن نهم ه.ق در دیوار جنوبی مسجد نصب شده است. این كتیبه به فاصله 5/2 متر از كف مسجد قرار دارد و از قراین چنین بر می آید كه «رییس احمد » به امر « سلطان حسن بیگ » در سال 875 ه. ق مسجد جامع قصر الدشت را بنا كرده است. در سال 895 ه. ق نیز منضماتی به این مسجد افزوده شد و مسجد پایین ، مقبره و بقعه در كنار آن بنا شد.

مسجد مشیر

این مسجد زیباترین مسجد دوره ی قاجار در شیراز است و به وسیله ی « میرزا ابوالحسن خان مشیر الملك» وزیر مملكت فارس در سال های 1265 تا 1274 ه. ق ساخته شده است. این مسجد تاریخی  دیدنی در خیابان قاآنی شمالی، در محله ی بازار ارامنه قرار دارد.

مسجد نصیرالملك

این مسجد یكی از بناهای زیبای دوره قاجاریه و در محله " گود عربان" شیراز واقع است. كاشی كاری و ستون های سنگی مسجد شبیه مسجد وكیل است و برخی از تزئینات زیبای مسجد وكیل، در این مسجد هم مشاهده می شود. در دهلیز شمالی نام معمار آن " كمترین محمد حسن" بر كتیبه ای به خط نستعلیق مشاهده می شود. تاریخ بنای مسجد بین سال های 1293 تا 1305 ه.ق است.

مسجد نو( مسجد شهدا)

مسجد نو كه "مسجد اتابك" نیز نامیده می شود، درست رو به روی بارگاه حضرت شاهچراغ (ع ) واقع شده است. ساخت این مسجد بزرگ در سال 598 ه.ق آغاز شد و در سال 615 ه. ق به پایان رسید.

در مورد نام این مسجد نوشته اند كه چون چند مرتبه در سال های 690 ، 1183 و 1269 ه. ق در اثر زلزله تخریب و مجدداً ساخته شد، چنین نام گرفته است.

این ساختمان ، نخست اندرونی" اتابك سعد بن زنگی" بود. او هنگام بیماری سخت فرزندش، نذر كرد كه در صورت بازیافتن سلامت فرزندش، خانه را خراب كند و به جای آن مسجد بسازد. چنین شد و او نذر خود را ادا كرد. این مسجد بعد از مسجد جامع عتیق، كهن ترین مسجد شیراز است. مساحت مسجد نو 200×100 متر( یعنی 20 هزار مترمربع) و بزرگ ترین مسجد ایران است. در شمال و جنوب این ساختمان، دو رواق ( ایوانی كه در مرتبه دوم ساخته شود ، پیشگاه ) بسیار بلند به ارتفاع 30 متر و عرض 25 متر ساخته شده است. در هر سوی این رواق ها، 12 طاق كم ارتفاع وجود دارد. در پشت رواق جنوبی ، شبستان گسترده ای ساخته شده است. در ضلع های شرقی و غربی، ایوان بزرگی در وسط وجود دارد كه هر طرف آن شش اتاق ساخته شده است.

در ساختمان مسجد نو در حال حاضر هیچ كاشی كاری و كار هنری دیده نمی شود، اما پیشانی طاق های بزرگ با كاشی كاری معرق به خط ثلث تزیین شده است. تا حدود 60 سال پیش به دلیل وجود چند درخت چنار در وسط صحن، این مكان گردشگاه مردم شیراز بود و آب قنات خیرات از وسط آن جریان داشت. مسجد نو در دوره مشروطیت محل تجمع آزادی خواهان بود و امروز نماز جمعه در آن برگزار می شود.

مسجد وكیل

مسجد جامع سلطانی وكیل كه آن را مسجد شاهی هم می گفتند، در سال 1188 ه.ق نزدیك ارگ و بازار وكیل ساخته شد. این مسجد از عظیم ترین و از نظر استحكام، بی نظیرترین مساجد ایران است و مساحت آن 9578 مترمربع مساحت است. ابعاد این مسجد از بیرون 120×80 متر است.مسجد وكیل دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است؛ شبستان تابستانی مسجد به ابعاد 40×80 متر، مجموعه ای عظیم است كه دارای 48 ستون یك پارچه سنگی با طرح زندیه به صورت مارپیچ و حجاری شده و به ارتفاع حدود پنج متر است. شبستان زمستانی در قسمت شرقی حیاط قرار دارد و مساحت آن 500 متر مربع است. این شبستان فاقد تزئینات  و از سادگی خاصی برخوردار است. حیاط مسجد در سمت شمال و جنوب در دو سمت حوض دارای دو ایوان عظیم است.

این ایوان ها پوشیده از كاشی های معرق و هفت رنگ و گل و بوته با خطوط اسلیمی است كه زیرطاق آن به وسیله مقرنس ( آنچه به شكل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و مزین با صورت ها و نقوش كه بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت كه در اطاق و ایوان ها به شكل های گوناگون گچبری كنند؛ كنگره دار) كاری زیبا و منحصر به فردی تزیین شده است. سنگ های ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود) این دو ایوان بزرگ از تخته سنگ های بزرگ مرمر با حجاری های زیباست كه در نوع خود بی نظیر است. در شبستان روبه روی ایوان عظیم و زیبای آن، محراب بی مانند مسجد قرار دارد.

در این محراب منبری از سنگ مرمر سبز یك پارچه با چهارده پله جای گرفته كه زینت بخش شبستان است. سنگ منبر از تبریز آورده شده است.  كاشی كاری این مسجد نیز از شاهكارهای كاشی كاری است، تنوع و تركیب رنگ كاشی ها سبك جدیدی در كاشی كاری به وجود آورده كه سال های بعد الهام بخش ساخت سایر اماكن تاریخی شیراز بوده است. در اصلی مسجد در یكی از جنگ های محلی شیراز در دوره قاجاریه ، بر اثر اصابت گلوله توپ از بین رفت و آن را تعویض كردند. این مسجد، در دوره قاجاریه در سال 1242 تا 1244 و 1260 ه. ق ( و بعد از آن نیز ) به دست تعمیر سپرده شد. كتیبه هایی به همین منظور در این مسجد وجود دارد.

کتاب میراث فرهنگی استان فارس

زهره پری نوش - سایت تبیان