آیین های شب یلدا در ایران

شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم کره شمالی زمین است. این شب به هنگام غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام این شب را جشن می گیرند.

ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه های البرز به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند. برخی در مهرابه ها (نیایشگاه های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند . روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان می خواندند و به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود.خورروز در ایران باستان روز برابری انسان ها بود؛در این روز همگان از جمله پادشاه لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت نه تحت امر.

در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود.بیشتر مردم دست از کار می کشیدند و نمی خواستند احیاناً مرتکب بدی شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد. ایرانیان به سرو به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می نگریستند و در خورروز در برابر آن می ایستادند و عهد می کردند که تا سال بعد یک سرو دیگر بکارند.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود. متل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان خوانی است در قدیم اجرا می شده است به این صورت که خانواده ها در این شب گرد می آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می کردند. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، این میوه ها که اغلب دانه های زیادی دارند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می شوند که انسان ها با توسل به برکت خیزی و پردانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت آور می کنند و نیروی باروری را در خویش افزایش می دهند و همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند. در این شب هم مثل جشن تیرگان ، فال گرفتن از کتاب حافظ  مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده گویی می کنند.
در ادامه به برخی از آداب و رسوم های شب یلدا در شهرهای مختلف ایران خواهیم پرداخت.

استان آذربایجان (شرقی و غربی)

در خطهٔ شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه های تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کنند و شال های قرمزی را اطرافش می گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می کنند و به خانهٔ عروس می برند.

استان مازندران

دو روز مانده به شب چله، در نقاط مختلف مازندران مردم به تهیه مقدمات این شب می پردازند و بعد از غروب آفتاب، آن شب را جمع شده و دور کرسی می نشینند و سالمندان حاضر در مجلس به تعریف از سردی زمستان و دوره های یخبندان گذشته، داستان ها و افسانه های می پردازند.
آنها بعد از صرف شام و چای، روی کرسی، سفره ای پهن می کنند که در آن سفره، خوراکی هایی از قبیل: پرتقال، نخود برشته، کشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیموترش، خربزه و هندوانه که شاه میوه این مجلس است، به اضافه انواع تنقلات و شیرینی های محلی وجود دارد.
افراد خانواده ها به شوخی، بذله گویی و گفت و شنود و تفال به دیوان حافظ می پردازند. در پایان جشن، هر نفر با چشم های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردوها را می شکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیت اش برآورده می شود.
همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد « خرجی » می فرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیزهایی که برای شب چله لازم است به اضافه ی ماهی و مرغ قرار می دهد و بعد از غروب آفتاب به خانه ی همسر آینده خود می فرستد.
مردم مازندران معتقدند که اگر در این شب ننه سرما گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ می بارد.

استان قزوین

مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین كهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها می گذرانند. به عقیده بزرگ ترها آوردن میوه های مختلف خشك و تر و میوه های سرخ فام كه به "شب چره" معروف است، همراه با خوراكی های دیگر شگون داشته و زمستان پر بركتی را نوید می دهد. در بعضی مواقع كه مادر بزرگ ها در آوردن تنقلات تاخیر می كنند كوچكترها شعر "هر كه نیارد شب چره - انبارش موش بچره" سر می دهند، كه مادربزرگ در آوردن "شب چره" تعجیل می كند.

دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله كشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل كشا و انجیر خشك، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیده مادر بزرگ های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه كند باران می بارد، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می آید. یكی دیگر از آداب و رسوم "شب یلدا" فرستادن "خونچه چله" از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، كله قند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب، به با تزئینات خاصی فرستاده می شود.

استان فارس

سفرهٔ مردم شیراز مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج ها موجود است. حافظ خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی هاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله نشینان شده است.

استان همدان

همدانی ها فالی می گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعرهای پیرزن را فال خود می دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می شود. درتویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مِیز نیز خورده می شود که از معمولترین خوراکی های موجود در ابن استان هاست.

استان خراسان

در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند. بردن هدیه به خانه عروس با عنوان " شب چله ای " از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده اند، از سوی خانواده داماد، هدایایی فرستاده می شود و خانواده های عروس و داماد دور هم جمع می شوند.

استان تهران،شهرستان فیروزکوه

در انزهاى فیروزکوه به شب یلدا شال هشو مى گویند.در این شب مردم محل به خانهٔ همدیگر مى روند.صاحبخانه براى مهمان هاى خود از همه رقم میوه به خصوص قیسی؛ برگه؛ هستهٔ شیرین بوداده؛ گردو و انگور مى آورد.
انزها؛ یکى از نقاط خوش آب و هواى فیروزکوه است با زمستان های طولانى و پر برف. جوانان محل در این شب رسمى دارند به نام "شال انداختن" و به این ترتیب که یک دستمال نسبتاً بزرگ را چهار گره مى کنند و به سر طنابى گره مى زنند و بر بالاى بام خانه ها مى روند.
دستمال چهار گره را از بالاى بام به صحن خانه یا اطاق آویزان مى کنند و چند لگد به بام خانه مى زنند. صاحبخانه مقدارى آجیل، شیرینى در دستمال مى گذارد و دستمال را تکان مى دهد.
صاحب دستمال مى فهمد که توى دستمال چیزى ریخته اند. آن را بالا مى کشد و چیزهائى که در آن ریخته شده است در کیسه اى که همراه دارد مى ریزد و بعد مى رود بالاى بام خانهٔ دیگرى و به این ترتیب به همهٔ خانه هاى آبادى سر مى زند و شال مى اندازد.
مردم این نقطه شب هاى زمستان به خانه هاى همدیگر مى روند و تا پاسى از شب مى نشینند و قصه ها و سرگذشت هائى براى یکدیگر تعریف مى کنند و در اواسط شب نشینى شبچره مى آورند.
شبچره عبارت است از مرکبات از قبیل پرتقال، سیب، انار و گلابى و از خشکبار مانند برگه، گردو و فندق که صاحبخانه در بشقاب ها مى ریزد و در سینى بزرگى مى گذارد و براى مهمان ها مى آورد و همگى در حالى که زیر کرسى داغ براى یکدیگر صحبت مى کنند و با سرگذشت ها و افسانه هاى قدیمى مانند جنگ رستم با دیو سفید یا امیر ارسلان نامدار خودشان را مشغول مى کنند.

استان لرستان

مردم لرستان در شب چله، با گوسفند یا بوقلمونی که برای شب چله، پروار و چاق کرده اند غذا تهیه می کنند. افراد خانواده ها به همراه بزرگان خانواده ها دور هم جمع می شوند، به گرفتن فال و تعریف داستان و خاطره می پردازند.
آنها برای این شب مانند دیگر شهرهای ایران انواع تنقلات و میوه ها، خربزه و هندوانه تهیه می کنند.
در شب چله نیز نوجوانان و جوانان محله های مختلف در لرستان، به گروه های دو یا چهار نفری تقسیم شده و به پشت بام خانه ها می روند و از مسیر دودکش بخاری های خاموش خانه های قدیمی یا جلو پنجره ها، شال می فرستند و با خواندن ترانه های مخصوص این شب تقاضای آجیل و تنقلات می کنند و صاحب خانه نیز مقداری از مواد خوراکی آن شب را به پرشال می بندد و با تکان دادن شال اشاره می کند که بالا بکشند.

استان اردبیل

در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولاً گندم برشته (قورقا و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می خورند.

استان گیلان

در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس  یکی دیگر از خوردنی هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند و در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اتاق می گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می شود.

آوکونوس در اغلب خانه های گیلان تا بهار آینده یافت می شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه کش آفتاب می خورند.(آو= آب و کونوس = ازگیل). در گیلان در خانواده هایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کرده اند رسم است که طبقی برای خانواده نوعروس می فرستند. در این طبق میوه ها و خوراکی ها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی در اطراف آراسته می شود و در وسط طبق هم یک ماهی بزرگ (معمولا ماهی سفید) تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات قرار می گیرد که معتقدند باعث خیر و برکت و فراوانی روزی زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس می گردد.

استان کرمان

در کرمان، در شب یلدا گاهى مردم تا صبح بیدار مى مانند و مى پندارند که در این شب قارون به شکل هیزم شکنى که پشته اى هیزم بر پشت دارد به خانه نیکوکاران مستمند مى رود و به آنها هیزم مى دهد و این هیزم ها تبدیل به شمش هاى طلا مى شوند.
در ایام قدیم برخى از مردم به چله مى نشستند و چهل روز مراسم چله نشینى انجام مى دادند به امید این که قارون به خانه آنها وارد شود و به آنها شمش زر بدهد. این رسم یادآور بابانوئل در مراسم کریسمس است و چنین مى نماید که یلداى ایرانى و کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته اند. از این گونه آئین هاى خاص در برگزارى یلدا فراوان مى توان شمرد.