هنر اسلامی

هنر اسلامی. دیوید تالبوت رایس. مترجم: ماه ملک بهار. تهران. چاپ پنجم. 1390. انتشارات علمی فرهنگی. 2000 نسخه. 303 صفحه، مصور.6500 تومان.

«با دقتی کافی، باید گفت که مهمترین اثر هنری برجای مانده از این سال ها که به دست ما رسیده و می توان با قاطعیت آن را به بغداد اختصاص داد، شکننده ترین ماده ، یعنی کاغذ است. هم اینک در مجموعه چستر بیتی قرآنی نگاهداری می شود که 1000م /378 ه. در بغداد کتابت و تذهیب شده است. این قرآن با حروف بی نهایت زیبای نسخ نوشته شده که روی بسیاری از صفحات مقابل آنها نقش های تزیینی برای متن و تذهیب، به شکل طرح های مستطیل با شطرنجی مشابه یکدیگر کار شده است. »[1]

با ظهور اسلام، یعنی تاریخ هجرت حضرت محمد(ص) به مدینه در سال 622 میلادی هنر اسلامی نیز آغاز به رشد و شکوفایی کرد. در حدود بیست سال پس از هجرت ، مسلمانان سوریه ومصر را از امپراتوری بیزانس و عراق و ایران را از ساسانیان جدا کردند و دولت بیزانس که وارث سرزمین رومی ها و شکوه و افتخار رومی بود با از دست دادن دو ایالت خود از پای درآمد. همچنین نیروی عظیم ایران که طی چهارصد سال مانع پیشروی رومی ها به سوی سرزمین های شرقی بود، یکسره مقهور سپاه اسلام شد. ظهور اسلام آغاز مرحله ای تازه و مهم از تاریخ شد. اما ایالت های فتح شده بیزانسی و شاهنشاهی ساسانی، هر دو میراث فرهنگی عظیمی بر جای گذاشته بودند که تاثیر آن تا چندین سده بعد در جهان اسلام دوام یافت. این هر دو میراث بنیادی بود و اهمیت آن در ابتدا فقط با اعمال نفوذ تفکر سامی و بعدها تا اندازه ای با نقشی که سبک و شویه غیر تصویری شرق ایفا می کرد، برابری داشت. پذیرفتن خط عربی با هیچ یک از عوامل ویژه نژادی یا سیاسی درون خود برخورد نکرد، مگر با وابستگی های عقیدتی. هنر اسلامی مجموعه ای کامل از نقش مایه ها و یک روش ممتاز معماری توام با عقیده و ایمان بود. هنر اسلامی کاملا مشخص و متمایز از هنر مسیحی است که مشخصه آن گونه گونی است و نه همسانی. آثار هنری مسیحیت در بیزانس، کارولنژیان، رومانسک، گوتیک و رنسانس با یکدیگر تفاوت کلی دارد. ولی در جهان اسلام همسانی زمانی و مکانی بیشتر بود. هنرمندان اسلامی در راهی که هنرمندان رنسانس به جست و جوی کارهای نو و ناشناخته رفتند قدم نگذاشتند، بلکه به الگویی که زمان و سنت برای هنر و ذوق و شایستگی آنان جایز می شمرد وابسته ماندند. به همین دلیل از چشم غربیان هنر اسلامی همانند یکدیگر است. مشکل می توان اشیایی را به مکان خاصی نسبت داد و مشکل تر آن که تارخگذاری کرد. ولی با آشنایی بیشتر با هنر اسلامی می توان متوجه تفاوت های آنها شد. هدف این کتاب نیز همین است.

در این کتاب ابتدا آثار را طبق زمان و سپس بر مبنای سرزمین های جغرافیایی معرفی می کند.

در این کتاب هنر اسلامی در هندوستان حذف شده است. زیرا به عقیده نویسنده هنری که بر مبنای آنچه در حدود 1400 میلادی عرضه شده، خطوط بسیار مشخصی را طی کرده که با آنچه در سرزمین های دیگر اتفاق افتاده تفاوت فراوان دارد. همین طور البسه ، نشان های خانوادگی و خوشنویسی نیز از دایره پژوهش این کتاب خارج شده است. این کتاب به معماری و نقاشی و سفال گری اسلامی می پردازد. و در مورد سایر هنرهای تخصصی اسلامی پژوهشی جداگانه پیشنهاد می دهد.

هنر اسلامی حاوی دوازده فصل است که عبارتند از: هنر اسلامی در نخستین سال های اسلام، دوران عباسی، هنر در ایران تا فتوحات مغول، اسپانیا، مصر و افریقای شمالی تا سده 1200 میلادی، بین النهرین – سده دهم و سیزدهم میلادی، ایران در عصر مغول، سوریه و مصر: سده دوزادهم و سیزدهم میلادی، هنر اسلامی در سالهای بعد: شمال افریقا، اسپانیا و سسیسیل، سلجوقیان روم، ترک های عثمانی، هنر ایرانی: اواخر سده چهارده و اوایل سده پانزده میلادی و اواخر صفویه.

جدول تاریخ ها، کتابنامه ، فهرست تصاویر و تصاویر رنگی نیز به پایان این کتاب پیوست است.

تالبوت رایس خاور شناس و باستان شناس انگلیسی در این اثر زیبا و با وسعت معلومات توانست مجموعه باارزشی از آثار هنر اسلامی گرد آورد. نویسنده سیر تاریخ هنر اسلامی را از نخستین سال های ظهور اسلام تا اواخر دوره صفویه بررسی کرده است. تقسیم منطقه ای و زمانی آثار هنر اسلامی همراه با تصاویر زیبا بر ارزش علمی این کتاب افزوده است.

«دلیل اینکه سده های نخستین اسلامی بین سیر پیشرفت های ایران و سیر ترقیات بین النهرین، سوریه یا مصر تفاوت وجود دارد آن است که ساکنان این منطقه عرب نزاد نبودند و این سرزمین از شمال با خاک توران و از شرق با آسیای میانه، تماس نزدیک داشته، بنابراین در معرض نفوذ و تسلط مناطق نام برده بوده است.»[2]

پی نوشت:

[1] صفحه 111

[2] صفحه 51 کتاب