انسان و عقل او از دیدگاه پدر امّت

تأکید اساسی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، هماره بر پرورش و تربیت عقل و منطق مردم بود. او کوشش می کرد که مسلمانان را خردورز و کنجکاو تربیت کند. این یکی از شاخص ها و ویژگی های کلیدی دین مقدّس اسلام است که می تواند الگوی صحیح تربیت و مترقی برای همه حقیقت جویان عالم باشد.

بی شک انسان هر چه از رشد عقلی بیشتری برخوردار باشد، خوشبختی او در دنیا و آخرت بیشتر از دیگران خواهد بود و هر چه از این نعمت کمتر بهره بگیرد، در دنیا و آخرت بدبختی و فلاکت را برای خود به ارمغان می آورد. فرد عاقل ممکن است که مرتکب گناه و لغزش شود، ولی عقل و خردش او را از غوطه ور شدن در آلودگی ها باز می دارد و در پرتو عقل و هوشش، راه توبه و بازگشت را در پیش می گیرد، ولی شخص احمق، وقتی به لغزش و انحراف روی آورد، آن چنان در عصیان و نافرمانی غوطه ور می شود که علاوه بر بسته شدن راه های بازگشت و دشواری مسیر توبه، زیان فراوانی را بر وجود خویش وارد می سازد.

پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله در روایتی، گرفتاری انسان احمق را بزرگ تر از فاجر می داند. در نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله از مردی تعریف و تمجید کردند.

حضرت رسول پرسید: خرد و عقل او چقدر است؟

دیگران گفتند: «ما از عبادت و فضیلت او سخن می گوییم».

حضرت بار دیگر از عقل و خرد او سۆال کرد و فرمود: «شخص احمق در پرتو حماقت خود از آنچه فاجر و گناهکار ضرر و زیان می برد، بیشتر لطمه و صدمه می خورد و حقیقت این است که انسان ها به مقدار عقل و خردشان به خدا نزدیک می شوند».

ویژگی های انسان عاقل

همه موجودات مادی و مجرد دارای آثار و نشانه هایی اند که در پرتو آن آثار می توان به وجودشان پی برد. انسان عاقل نیز در بیان پیامبر صلی الله علیه وآله چنین نشانه ها و علائمی دارد:

الف) خاموشی بجا

یکی از نشانه های آشکار و بارز شخص عاقل، کم سخنی و سکوت است. روان شناسان اعتقاد دارند که وقتی آدمی فکر می کند، به ناچار از سخن گفتن باز می ماند؛ پس هر گاه فردی از سخن گفتن باز ماند، به یقین به اندیشیدن خود کمک کرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سکوت و خاموشی به موقع را موجب سلامتی انسان ذکر می کند و چنین می فرماید:

«اَلْزِم الصَمْتَ تَسْلم(1)؛ به خاموشی خوگیر تا سلامت خود را حفظ کرده باشی».

البته نباید فراموش کرد که اولاً، سکوت در هر جا به خصوص هنگامی که بیان حقایق ضرورت دارد، مناسب نیست. ثانیاً، می بایست سکوت نیز همراه با تفکر و درس آموزی باشد. حضرت علی علیه السلام یکی از حالات خوب رسول الله صلی الله علیه وآله را سکوتی بیان می کند که در آن، درس آموزی و ادب وجود داشت:

«کَلامُهُ بیانٌ و صَمْتُه لِسانٌ(2)؛ کلام آن حضرت بیان لطیف بود و سکوت و خاموشی او نوعی سخن گفتن(پنهان) بود.

ب) دوراندیشی

شخص عاقل هر گاه بخواهد سخنی به زبان آورد و یا دست به کاری بزند، اول تمام ابعاد و زوایای آن سخن و فعل را مورد بررسی و تدبیر قرار می دهد و بعد از ارزیابی مصالح و مفاسد آن و تاییدات عقلی، به انجام آن کار اقدام می کند. حضرت همیشه مردم را به تفکر و تدبر قبل از هر کاری فرا می خواند و آن را از نشانه های عقل می دانست. حضرت در این باره چنین می فرماید:

«أوصیکَ اِذا أنْتَ هَمَمْتَ بَأمرٍِ فََتَدَبَّر عاقِبَهِ فأنْ یَکُ رُشداً فامضِهِ وِ إن یِکُ غَیاً فانته منهُ(3)؛ من تو را سفارش می کنم که هر گاه قصد انجام کاری را داشتی، پایان و نتیجه آن را در نظر بگیر. اگر پایان کار، رشد و هدایت بود، به انجام آن کار اقدام بورز واگر گمراهی و ضلالت بود، از انجام آن دوری کن».

ج) کسب تجربه

واضح است که هر انسان عاقلی باید بکوشد که از گذشته های خود استفاده کند و چندین باره از حوادث تلخ و سخت گذشته، آسیب نپذیرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله یکی از ویژگی های مۆمن را عبرت از گذشته می داند و کسب آموخته های گذشته را یکی از عوامل رشد عقلی معرفی می کند و می فرماید:

«المُۆمِنُ لایُلدَغُ مِن جُحرِِ مَرَّتَین(4)؛ انسان مۆمن و زیرک هرگز دوبار دستش از سوراخ مار گزیده نمی شود».

د) پیروی از دستور الهی

جوهره اصلی عقل، اطاعت و پیروی از دستور های الهی است. روح اطاعت از دستور های خداوند در هر کسی بیشتر باشد، عقل او نیز از دیگران کامل تر خواهد بود؛ زیرا نسبت عقل به اطاعت همانند نسبت علّت به معلول است و خردمند کسی است که از گناهان پرهیز کند و از عیوب خویش مبرّا گردد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره چنین می فرماید:

«إذا رأیتم الرَجلَ کَثیرَ الصلاة و کَثیر الصیام فلا تُباهوا به حتی تَنْظُروا کَیفَ عَقْلُه(5)؛ هر گاه مردی را دیدید که زیاد نماز می خواند و زیاد روزه می گیرد، به او مباهات نکنید تا از عقل او مطلع شوید».

آن حضرت در حدیث دیگری یکی از خصوصیات انسان عاقل را معرفت الهی و عمل به دستور او معرفی می کند و چنین می فرماید:

«قَسَّم اللهَ العَقلَ عَلی ثلاثةِ أجزاء فَمَن کَانَت فیِه کَمُلَ عَقلُه و مَنْ لَم یَکُن فیه فلا عَقْلَ لَهُ حُسنُ المعرفة بِالله عَزَّوجَل و حُسنُ الطاعَةِ لله و حُسنُ الصَّبِر علی أمِرِه(6)؛ خداوند عقل را به سه جزء تقسیم کرد. هر کس که این اجزا در او باشد، عقلش کامل است و کسی که فاقد آن باشد، صاحب عقل درست نیست و آن سه جزء عبارت اند از: شناخت صحیح خدا، عبادت درست خدا، صبر ورزیدن در امر خدا.

حاصل سخن

با توجه به نقش و جایگاه تعقل و خردورزی در دین مقدس اسلام، می توان بزرگ ترین ذخیره گنجینه انسان را نیروی عقل و معرفت دانست که خداوند متعال آن را در وجود انسان به ودیعت نهاده است. به عبارت دیگر، فرماندهی وجود انسان برعهده عقل است و هر قدر امّت اسلام دارای عقول پرتوان تر باشند، در برخورد با مشکلات و دشورای های زندگی و محیط پیرامون، بیشتر از نابودی و هلاکت برکنار خواهند ماند و سلامت و سعادت خود را به منصه ظهور خواهند گذاشت؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره چنین می فرماید: «دِعامَةُ الانسانِ العَقْلُ (7)؛ ستون وجودی انسان عقل و خرد اوست».

پی نوشت ها:

1) رشد عقلی، مجید رشید پور، ص55، به نقل از سفینة البحار، ماده صحة.

2) همان، ص54.

3) همان، ص58، به نقل از سفینة البحار، ماده تدبر.

4) همان، ص61.

5) مرآة العقول، ج1، ص85.

6) رشد عقلی، مجید رشید پور، ص153، به نقل از سفینة البحار، باب عقل.

7) بحارالانوار، ج1، ص90، ح17.

منابع:

سایت حوزه.

ماهنامه کوثر.

رشدعقلی، مجید رشید پور.

خرد ورزی در مکتب پیامبر، غلامرضا صالحی .