توسل از منظر قرآن (2)
در بخشهای گذشته ،براساس موازین عقل و دلالت آیات قرآن کریم، ثابت شد که اولا توسل یک قانون و اصل الهی و انگاشته شده در فطرت طبیعت است که در چرخه حرکت ،تکاپوی عالم هستی نقشی کلیدی را ایفا می کند. از سویی دیگر بررسی آیه 35 سوره مائده در آئینه تفسیر شیعه و اهل سنت، این مدعا را به اثبات رسانید که مفهوم وسیله ومساله توسل، نه تنها دلالت بر عقلی و منطقی بودن این امر دارد،بلکه توصیه و دستور قرآن کریم بر این امر می تواند ضرورت توسل و عمل به این امر الهی را به اثبات برساند.
موضوع این نوشتار نیز که نظام تحلیلی آن بر اساس واکاوی آیات و برآمده از کلام وحی می باشد،در صدد اثبات این مهم است که نظام توسل از سوی پروردگار متعال، به عنوان یک عنصر اصلی و تکاملی در راستای هدایت الهی بوده و تمامی پیامبران و صلحا،حتی ملائکه ،از این مساله برای تقرب هر چه بیشتر به پروردگار و کسب رضایت و خشنودی او بهره می جستند،که در این نوشتار بدان خواهیم پرداخت.
عالم تکوین و نظام تکاملی هدایت
آیات قرآن حرکت تکوینی و تشریعی عالم امکان را در مسیری خاص معنا می کند ،که هر موجودی را بر اساس سعه وجودی و قابلیت تکاملی خویش، از هدایت الهی برخوردار می شود. در حرکت تکوینی عالم هستی ، فیض هدایت عام الهی تمامی موجودات رادر برمی گیرد، و هدایت تشریعی نیز بر اساس معیارهای کمال و استعداد درونی ،شامل حال موجودات می شود. از سویی دیگر پروردگار متعال علاوه بر فراهم ساختن زمینه های هدایت تشریعی موجودات، مواهب و عطایایی را در اختیار شان قرار داده ،که می تواند روند کسب فیض و اخذ برکات الهی را تسریع نموده و یا بهبود بخشد .با این همه آنچه در آئینه تاریخ بشری به چشم می خورد ،اینست که گاهی انسانها به جای درک و استفاده از این ویژگیهای متعالی تقرب و تکامل ، که پروردگار در اختیارشان گذارده، به ابزارهایی تمسک می جویند که هیچگونه شأن و مرتبه ای نزد پروردگار نداشته ، و هیچ اجازه ای از سوی خداوند، برای دست یازیدن به آنها جهت حصول قرب و رضای الهی صادر نشده است.
بررسی آیات شریفه 56 و 57 سوره اسراء
قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَملِكُونَ كَشفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحویلا (1)
" بگو ، کسانی را از غیر خداوند ، گمان می کردید ( معبود هستند ) بخوانید ، آنها نه می توانند مشکلی را از شما برطرف سازند و نه تغییری در آن ایجاد كنند "
توسّل به بت ها غیر از توسّل به پیامبران و ائمّه (علیهم السلام) و مقرّبان درگاه خداست چراکه در این نوع از توسّل که همگان قبول دارند، احدی استقلال برای این عزیزان قایل نبوده و آنان را عبادت نکرده، بلکه توجه اصلی متوسلان فقط به خداست
" اولئِكَ الَّذینَ یَدْعُونَ یَبتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الوَسیلَةَ اَیُّهُم أَقرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ ربّكَ كانَ مَحذورا "(2)
" آن كسانی را كه به فریاد می‌خوانند ( و خداگونه‌هایشان می‌دانند ) آنان كه از همه مقرّبترند ( به درگاه یزدان ، همچون عیسی و عُزَیر و فرشتگان ) برای تقرّب به پروردگارشان وسیله می‌جویند ( كه طاعات و عبادات است ) و به رحمت خدا امیدوار و از عذاب او هراسناكند . چرا كه عذاب پروردگارت ( چنان شدید است كه ) باید از آن خویشتن را دور و برحذر داشت "
از صریح قرآن و اقوال مفسّران شیعی و سنی برمی آید . که این آیه متعرض اعتقاد و عمل مشرکان شده چون آنها بر این باور بودند که انسان شایستگی عبادت و ارتباط با خدا را ندارد، پس برای نزدیکی به خدا باید بندگان مقرّب او، از جمله ملائکه و جن، را وسیله قرار داد و اینان در عمل ،«وسیله» را مستقلا پرستش می کردند و حتی از او طلب نفع و دفع ضرر می کردند، بدون اینکه خدا را در این امور مۆثر بدانند. از این رو، قایل به شرک در ربوبیت می شدند و حال آنکه اینها نیز برای نزدیکی خود به خدا باید وسیله جویند و طاعتش را به جای آورده و موجب خشنودی اش گردند. بدین طریق، قرآن نظر آنان را باطل و مردود می داند. پس توسّل به بت ها غیر از توسّل به پیامبران و ائمّه (علیهم السلام) و مقرّبان درگاه خداست چراکه در این نوع از توسّل که همگان قبول دارند، احدی استقلال برای این عزیزان قایل نبوده و آنان را عبادت نکرده، بلکه توجه اصلی متوسلان فقط به خداست.مطالعه ضمنی آیات شریفه دو حقیقت و واقعیت مهم را برای ما آشکار می سازد:
نکته اول ناظر به آسیب شناسی نگرش توحیدی اعراب جاهلی و برخی از اهل کتاب است که به عنوان حصول رضایت الهی و برای تقرب، اسبابی را فراهم ساخته و آنها را جهت حصول تقرب و رضایت پروردگار، نزد خدای متعال واسطه می کردندو چنانکه کتاب وحی این انحراف را از زبان ایشان حکایت می کند:" مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَی اللَّهِ زُلْفَی"(3).
قرآن کریم از این انحراف پرده برداشته و دلیل بت پرستی کفار قریش را نزدیکی به پروردگار،جلب نعمتها،و حصول رضایت خدای یکتا بر شمرده است، چنانکه هر بتی نزد اعراب جاهلی ، واسطه ای مقرب برشمرده میشد که توسل به آن ، دفع آفات و سختیها،و جلب نعمتها و آبادانی را از جانب خدای متعال به همراه می آورد. بر خلاف تصور منکران مساله توسل ،عبارت "اولئِكَ الَّذینَ یَدْعُونَ یَبتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الوَسیلَةَ" در صدد بیان این مهم است که کفار صرفا با تکیه بر آراء و باورهای خویش ،اسبابی را جهت تقرب الهی برگزیدند که دارای هیچ گونه اذن، و یا نشان تاییدی از سوی خدای متعال نبودند.در حالیکه عبارت "وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ" در آیه 35 سوره مائده ، دلالت بر وجوب، و انجام توسلی دارد که باذن الله بوده ، و به امضاء و تایید الهی رسیده باشد.زیرا بر اساس عبارت " فَلا یَملِكُونَ كَشفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحویلا "، درتوسل به اسبابی که مورد تایید پروردگار نباشد،هیچ فایده ، وخاصیتی مترتب نخواهد بود، بطوریکه این اسباب نه قادر بر رفع بلا و گرفتاری از خویش بوده ، و نه توانایی بر تغییر حالتی دارند.
نکته دوم :بر مبنای برداشت مشترک علمای شیعه و اهل سنت آیه 57 سوره اسراء ، اشاره به آسیب شناسی و انحراف توحیدی اعراب جاهلی در طول تاریخ دارد که با این جهت گیری مشترک ، هر یک از مفسرین مصادیق متفاوتی را برای این آیه ذکر کرده اند، که در مجموع به دو احتمال اصلی در مصداق بسنده می کنند :
احتمال اول:بر مبنای روایتی که ثعلبی از ابن مسعود نقل می کند احتمال داده که مصداق این آیه پرستش جمعی از اجنه یا ملائکه توسط گروهی از اعراب می باشد که بعید به نظر می رسد (4)
احتمال دوم:اکثر مفسرین اهل سنت از جمله قرطبی، سیوطی،و ... با استناد به روایاتی که از مجاهد و ابن عباس نقل شده ، معتقدند که آیه شریفه اشاره به دو قوم یهود و نصاری دارد که نسبت غلط فرزندی خدا را به برخی از پیامبران خدا داده آنان را به جای پروردگار متعال مورد پرستش قرار می دادند.(5)
نهی و مذمت توسل به چیزهایی است که به تایید و امضای شارع نرسیده باشد، اگر چه در مسیر تقرب و رضایت پروردگار مورد بهره برداری قرار گیرد
بر اساس احتمال دوم که دقیق تر به نظر رسیده و مورد تایید قرآن کریم است، مشاهده می شود که در ادبیات دینی یهود و مسیح،«عزیر» در نظر یهودیها، مانند «مسیح» در نظر مسیحیان فرزند خدا است. چنانکه قرآن مجیددرآیات دیگراز این حقیقت چنین حكایت مىكند:
"و قالت الیهود عزیر ابن اللَّه و قالت النصارى المسیح ابن اللَّه".(6) "یهود گفتند كه عزیر فرزند خدا است و نصارى گفتند كه مسیح فرزند خدا است".
این در حالیست که آیه شریفه سوره اسراء، در این رابطه بر تصور موهوم اهل کتاب خط بطلان کشیده و اعتقاد آنان را نفی می کند. از سویی دیگرعبارت " یَبتَغُونَ إِلى رَبِّهِمُ الوَسیلَةَ اَیُّهُم أَقرَبُ" در این آیه با تایید و برجسته سازی اصل مساله توسل، از این حقیقت پرده برداری می کند که پیامبران، و صالحانی مانند عزیر، و عیسی(علیهم السلام) و حتی فرشتگان و مخلوقات دیگر،در مقام کسب فیض و اخذ برکات الهی، ابتغاء وسیله نموده ، و برای جلب رحمت و برکات الهی ،از حومه وجود خویش ، به دنبال وسیله ای می گردند تا به قرب بیشتری نائل شوند.
خلاصه سخن
آنچه در نتیجه فحص و بررسی این آیات بدست می آید نهی و مذمت توسل به چیزهایی است که به تایید و امضای شارع نرسیده باشد، اگر چه در مسیر تقرب و رضایت پروردگار مورد بهره برداری قرار گیرد.موضوع دیگری که در نتیجه این آیات مشاهده می شود ، مشروعیت مساله توسل و ابتغاء وسیله برای نزدیکی به درگاه باری تعالی است که قرآن کریم آنرا شیوه صالحان و پیامبران الهی دانسته و آنان را متوسل و متمسک به وسائلی می داند که رضایت و خشنودی خداوند را فراهم آورد.
پی نوشتها:
1- سوره اسراء آیه 56
2- سوره اسراء آیه 57
3- سوره زمر آیه 3
4- الكشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج6
5- رجوع شود به تفسیر الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل،سیوطی- ج2، ص: 673 – تفسیر القرآن العظیم ابن كثیر ج 3 ص 47
6- سوره توبه آیه 30
سیدحامدحسینی
بخش اعتقادات شیعه تبیان
