"احکم الحاکمین" چه کسی است؟

ملاک‌ها و قواعد داوری بشری

عدل: از جمله عواملی که حقّانیت داوری‌ها را تضمین می‌کند و منجر به صدور حکم صحیح و حق می‌شود، عادلانه بودن روند قضاوت و داوری است. عدالت سبب می‌شود که حکم ـ حاصل قضاوت است ـ آن گونه که صحیح است، صادر شود و هر چیزی در جای خودش قرار گیرد و در نتیجه به کسی ظلم نشود؛ هم چنانکه خداوند در قرآن می‌فرماید: « وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»؛ «و میان آن‌ها به حق داوری می‌شود و به آنان ستم نخواهد شد».(4)

قسط: در آیات متعددی از قرآن کریم، علاوه بر تأکید به اجرای عدالت در قضاوت و داوری، رعایت عامل دیگری تحت عنوان «قسط» نیز توصیه شده است: « وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ»؛ « و اگر میان آن‌ها داوری کنی، با قسط داوری کن».(5)

«قسط» تساوی در حقوق است که بر اشتراکات انسانی و دینی استوار است؛ همچون حق حیات، حق ازدواج و حق مسکن و نیز حقوق دیگری که در این مقوله مطرح می‌باشند، اما «عدل» حقوق ویژه‌ای است که بر ویژگی‌های قابل قبول عرفی و شرعی استوار هستند، هم چنانکه پدر و فرزند علاوه بر حقوق یکسان (قسط) دارای حقوق ویژه‌ای نیز در مقابل دیگری هستند؛ همچنین زن و مرد، مؤمن و کافر و مانند آن‌ها. بنابراین می‌توان گفت قسط اعم از عدل و در واقع، رعایت عدل است و به دنبال آن می‌آید و «حق» نیز بر عدل و قسط استوار است.(6)

از سوی دیگر خدای سبحان در جهت یاری رساندن به بندگان خود، برای اجرای حق و عدالت در داوری‌ها، مصادیق و جلوه‌های گوناگون ملاک‌های حق و عدل را معرفی نموده و فرمان داده است که در قضاوت‌های خود از آنان مدد بجویید و بر اساس رهنمودهای آنان عمل نمایید. قرآن، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، امامان معصوم علیهم السلام و فطرت‌های سلیم انسان‌ها مظاهر حق و عدلند.

قرآن: خداوند در مورد رفع اختلاف میان مردم خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: « فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ»؛ «پس بر طبق احکامی که خدا نازل کرده، در میان آن‌ها حکم کن، از هوی و هوس‌های آنان پیروی نکن».(7)

قرآن، منبع سرشار و جوشان عدالت و ملاک تشخیص حق از باطل و مقیاس سنجش همه چیز از جمله داوری‌هاست؛ از این رو کسانی که بر مبنای حق یا همان «ما انزل اللّه» حکم نمی‌کنند، کافر، ظالم و فاسق معرفی شده‌اند.(8)

رسول خدا صلی الله علیه و آله: همراه قرآن، رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز نماد دیگری از حق و منبع تشخیص آن است؛ هم چنانکه خداوند به رسولش می‌فرماید: « إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیمًا»؛ « ما این کتاب را بحق بر تو نازل کردیم؛ تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنی و از کسانی مباش که از خائنان حمایت نمایی».(9) خداوند رأی و نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را به طور کامل حق دانسته؛ زیرا او جز حق نمی‌گوید و در سخنانش اثری از هوا و هوس نیست و آنچه بر زبان می‌راند، جز وحی چیز دیگری نمی‌باشد: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی»؛ «و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید، آنچه می‌گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست».(10)

امامان معصوم علیهم السلام: اهل بیت پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام، همانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ملاک و معیار شناخت حق هستند که همواره حق با آنان است و آنان با حق هستند؛ زیرا آنان معصومند و موانع درونی مخالفت با حق در ایشان وجود ندارد، به واقعیت‌ها آن گونه که هستند و وجود دارند، می‌نگرند و به ارزیابی صحیح آن‌ها می‌پردازند، از فطرت سالم و کامل برخوردارند و از علم غیب نیز بهره‌امند می‌باشند؛ چنان که امام علی علیه السلام خطاب به مردم فرمود: «شما مردم به وسیله ما، از تاریکی‌های جهالت نجات یافتید و هدایت شدید».(11)

فطرت سلیم انسان: در نظام عالی آفرینش، کم‌ترین نشانه‌ای از هرج و مرج و هوس بازی و ذره‌ای برنامه غیر حق و خطی از باطل دیده نمی‌شود: « وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ بِالْحَقِّ»؛ « اوست که آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید».(12) این واحد حقیقی با حرکت عام و نظام فراگیرش به سوی حق مطلق یعنی «الله» در حرکت است و با کل خلقت هم در ارتباط، یعنی همه چیز گرایش تمام به حق دارد؛ زیرا خدا مردمان را بر فطرت «الله» یعنی بر سرشت عشق به کمال‌های نامحدود آفریده و بذر همه کمالات و حقایق و واقعیات را در سرزمین وجود او قرار داده است. خدا حق است و فطرت خدایی فطرتی است حق طلب؛ زیرا منسوب به حق است. انسان به طور فطری قدرت تشخیص حق از باطل را دارد. خداوند به نفوس اعلام کرد که فجور و معصیت و انواع شرور، قبیح و مذموم و طاعت و تقوا و انواع اعمال خیر حسن و ممدوحاند.(13)

هر انسانی با فطرت سلیم، حق را از باطل تشخیص می‌دهد و کار انبیاء، تقویت این شناخت فطری و مقدمه عمل قرار دادن آن است.(14)

پی نوشت  ها:

1. بقره: 113.

2. ص: 26.

3. نساء: 58.

4. زمر: 69.

5. مائده: 42.

6. نقی پورفر، اصول مدیریت اسلامی و الگوهای آن، ج 1، ص 135.

7. مائده: 47.

8. مائده: 44، 45، 47.

9. نساء: 105.

10. نجم: 3 و 4.

11. نهج البلاغه، خطبه 4.

12. انعام: 73.

13. حسین بن احمد الحسنی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج 14، ص 229.

14. ر.ک: ساروی، محمد حسین، مقاله داوری‌های بشر از نگاه قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن.

زهرا رضاییان

بخش قرآن تبیان