تبیان، دستیار زندگی
به مادر و اصل و اساس چیزی «اُمّ» گویند؛ چرا كه مورد توجّه انسان است یا به مقتدا و پیشوا و رهبر «امام» گویند؛ چون مردم با توجه خاص به سراغ او می‎آیند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

معنی امام و امامت در قرآن

خطبه‏هاى نماز عید سعید فطر به امامت رهبر معظم انقلاب اسلامی‏

در قرآن کریم نام امامان ذکر نشده اما وظایف و معانی آن آمده که در این مقاله اجمالا به آن پرداخته می شود.

واژه امام در قرآن

كلمه «امام» و جمع آن «ائمّه» مجموعاً دوازده بار در قرآن به كار رفته كه هفت بار آن به صورت مفرد آمده و پنج بار به شكل جمع؛ بهر جهت این واژه در قرآن در معانی زیر به كار رفته است:

1. لوح محفوظ (1 بار)؛ «وَ كُلَّ شَیْ‏ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» (یس/ 12)؛ «و هر چیزی را در كارنامه‎ای روشن برشمردیم.»

2. جاده و راه (1 بار)؛ «وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبِینٍ»(حجر/ 79)؛ «و آن دو (شهر، اكنون) بر سر راهی آشكار است.»

3. تورات یا كتاب و پیشوا (2 بار)؛ «وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً» (احقاف/ 12، هود/ 17)؛ «پیش از وی(نیز) كتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است.»

4. پیشوایان الهی و صالح (5 بار)؛ «قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً»(بقره/ 124)؛ «فرمود: من تو را پیشوای مردم قراردادم.»

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»(انبیاء/ 73، فرقان/ 74، قصص/ 50، سجده/ 24)؛ «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم كه به فرمان ما هدایت می‎كردند.»

5. پیشوایان كفر و ضلالت (2 بار)؛ «فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ.»(توبه/12 و قصص/41)؛ «پس با پیشوایان كفر بجنگید.»

6. مفهوم جامعی كه پیشوایان هدایت و ضلالت را هر دو شامل می‎شود(1 مورد)؛ «یَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(اسراء/71)؛ «یاد كن روزی را كه هر گروهی را با پیشوایان فرا می‎خوانیم.»

امام در اصطلاح اسلامی (از دیدگاه قرآن) دو كاربرد دارد:

1. كتابی مُنْزَل از جانب خدا بر رسول الهی برای هدایت مردم؛

2. آن انسان تعیین شده از جانب خدا برای هدایت مردم كه دارای مقام عصمت باشد.

امام در لغت

واژه امام كه از ماده «اَمّ» می‎باشد در اصل به معنای «قصد كردن» است. این كلمه در كتب لغت به معانی مختفی آمده، از جمله:

1. كسی كه به او اقتدا می‎شود و در كارها پیشواست.

2. پیشوا؛      3. معلِّم؛          4. جاده و راه؛ و مانند آن.

ظاهراً ریشه همه آنها «قصد كردن همراه با توجّه خاص» است؛ لذا به مادر و اصل و اساس چیزی «اُمّ» گویند؛ چرا كه مورد توجّه انسان است یا به مقتدا و پیشوا و رهبر «امام» گویند؛ چون مردم با توجه خاص به سراغ او می‎آیند.1

امام در اصطلاح

از مجموع آیاتی كه ذكر شد ـ به كمك معانی لغوی ـ این برداشت را می‎توان كرد كه: امام در اصطلاح اسلامی و مسلمین به «كسی یا چیزی می‎گویند كه با فرمان الهی، راهنما و هدایتگران‎ ما به راه خداست خواه انسان باشد(مثل آیاتی كه فرمود: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» و «إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً») یا كتاب باشد (مثل آیه‎ای كه می‎فرماید: «وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً»)

همچنین این نكته بدست می‎آید كه: امام در اسلام باید یك شرط داشته باشد و آن این كه اگر امام «كتاب» ‌باشد باید از جانب خدا بر رسول حق نازل شده باشد.(در جهت هدایتِ مردم) اگر «انسان» باشد، اولاً: باید از جانب خداوند معیّن شده باشد؛ چرا كه تعبیر شده به «انّی جاعلك للناس اماماً» یا «و جعلنا هم ائمةً» و ثانیاً: معصوم باشد و به طور مطلق ستمگر نباشد(چه نسبت به خود، چه دیگران)؛ چرا كه فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.»(بقره/124)؛ «پیمان من به بیدادگران نمی‎رسد.»

خلاصه: امام در اصطلاح اسلامی (از دیدگاه قرآن) دو كاربرد دارد:

1. كتابی مُنْزَل از جانب خدا بر رسول الهی برای هدایت مردم؛

2. آن انسان تعیین شده از جانب خدا برای هدایت مردم كه دارای مقام عصمت باشد.2

به مادر و اصل و اساس چیزی «اُمّ» گویند؛ چرا كه مورد توجّه انسان است یا به مقتدا و پیشوا و رهبر «امام» گویند؛ چون مردم با توجه خاص به سراغ او می‎آیند.به مادر و اصل و اساس چیزی «اُمّ» گویند؛ چرا كه مورد توجّه انسان است یا به مقتدا و پیشوا و رهبر «امام» گویند؛ چون مردم با توجه خاص به سراغ او می‎آیند.

اصول مسائل امامت
 امامت

از بررسی آیه 124 سوره بقره و سایر آیات مربوط به امامت، می‎توان اصول ذیل را نتیجه گرفت: 3

1. امامت یك منصب مجعول و قرار دادی از سوی خداوند است؛

2. امام باید معصوم به عصمت الهی باشد؛

3. هر زمان كه مردمی روی زمین زندگی می‎كنند باید امامی در میان آن‎ها باشد؛

4. امام باید از طرف خدا تأیید شود؛

5. اعمال مردم از امام پنهان نیست؛

6. امام باید كلیه اموری را كه در دنیا وآخرت مورد احتیاج مردم است، بداند؛

7. محال است در میان مردم كسی پیدا شود كه در فضایل نفسانی از امام برتر باشد.

نتیجه

مقام امام و امامتی كه در قرآن مطرح است (امام به معنای پیشوای بر حق و عادل ره‎یافته)، مقامی بس والا و عالی است كه فقط برخی از پیامبران به این منصب الهی دست می‎یابند (لذا در آیه 24 سوره سجده تعبیر به «منهم»؛ یعنی بعضی از آنها شده «و جعلنا منهم ائمة یهدون بأمرنا»؛ همچنان كه حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ با این كه مقام نبوت را دارا بود پس از امتحانات و آزمایش‎هایی كه سربلند از آنها بیرون آمده، به این مقام می‎رسد. (قل انّی جاعلك للناس اماماً)

امام كسی است كه دارای روحیه صبر بلند و یقین و كشف و شهودات است و عالم ملكوت را مشاهده می‎كند، باران و رحمت و نعمت‎های الهی به واسطه او نازل می‎شود، حجت زمین و زمان است.

این مقام آخرین مرحله سیر تكاملی انسان است و به تعبیر قرآن «عهد» خداست كه به «جعل» و یقین الهی است ـ نه به رأی و شورا و انتخاب مردم ـ حتی رسول خدا ـ‌ صلّی الله علی و آله ـ هم مستقیماً نمی‎تواند امام را معرّفی كند؛ بلكه به دست خالق جهان است.

دیگر اینكه، امامت تنها رهبری ظاهری دینی و دنیوی نیست، بلكه جهان آفرینش و تكوین را زیر نظر دارد. مقام امامت در واقع تحقّق بخشیدن به برنامه‎ی الهی، اعم از حكومت و اجرای احكام الهی و تربیت و پرورش نفوس انسانی، در ظاهر و باطن است.4

عبدالحمید صفایی

هدهدی، گروه دین و اندیشه تبیان


1- كتب لغت مشهور، تفاسیر المیزان، نمونه ذیل آیه 124، سوره بقره و واژه امام و پیام قرآن، ناصر مكارم شیرازی، ج 9.

2- معالم المدرستین، عسكری، سید مرتضی، ج 1، صص 160 و 161.

3- المیزان، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، ج 1، ص 379، بنیاد علمی و فكری علامه طباطبایی، چ 2، 1364.

4- به تفاسیر المیزان، نمونه ذیل آیات امامت(كه جلوتر آوردیم) و همچنین پیام قرآن، ناصر مكارم شیرازی و همكاران، ج 9 و امامت (مجموعه سخنرانی چاپ شده) مطهری، مرتضی مراجعه شود.