آيتاللَّه سيدعبدالعزيز طباطبايي يزدي
غرق در دنياي كتابشناسي ونسخ خطي
آیة الله سید عبدالعزیز طباطبایی، ۲۱ جمادی الثانی ۱۳۴۸ ه.ق. برابر با چهارم آبان ۱۳۰۸ هـ.ش. در خانوادهای علمی و ریشه دار در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش نوه دختری و مادرش نوه پسری فقیه بزرگ شیعه آیة الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب عروة الوثقی بود. خاندان سید یزدی، یکی از خاندانهای مشهوری بودند که در حوزه علمیه نجف و فقاهت شیعه نقش مؤثری داشتند.آيت لله طباطبایی دوران کودکی خود را در چنین خانوادهای میان کتاب و کتابخانه و مدرسه گذراند و طبیعتا استعداد این کودک خردسال با چنین شرایطی پرورش پیدا میکرد. دوستان ایام کودکی وی، اذعان میکنند که او از همان سالها متین و کم صحبت و بی تکلف بود.
آيت الله طباطبایی هشت ساله بود که مادرش را از دست داد، مادر او زن پاکدامن و خوش اخلاق و مؤمنی بود که از طرف پدر نوه آیة الله العظمی سید محمدکاظم یزدی و از طرف مادر نوه شیخ انصاری رحمة الله علیه بود. فقدان مادر در این سن کم، وابستگی او را به پدر بیشتر میکند. پدرش آیة الله سید جواد طباطبایی، دانشمندی پارسا و باتقوا بود و در پرورش دینی فرزند، تلاش فراوان داشت. آيت الله طباطبایی گاهی با علاقه فراوان از شبهایی که در مسجد تا به صبح کلمه به کلمه همپای پدر ختم قرآن میکرد یاد میکند. متأسفانه روزگار به این ایام فرصت چندانی نداد و آيت الله طباطبایی در همان سنین نوجوانی پدر را نیز از دست میدهد.
وی ادبیات صرف و نحو را نزد مرحوم سید هاشم حسینی تهرانی (۱۴۱۱ هـ ق) مؤلف کتاب علوم العربیة و توضیح المراد و منطق را نزد سید جلیل فرزند سید عبدالحی طباطبایی یزدی (۱۴۱۳ هـ ق.) فراگرفت. پس از آن در فلسفه شرح منظومه سبزواری را نزد آیة الله سید عبدالأعلی سبزواری و اسفار ملاصدرا را نزد شیخ صدرا بادکوبی (۱۳۹۲ هـ ق.) فراگرفت. شرح لمعه را در محضر میرزا حسن نبوی و شیخ ذبیح الله قوچانی و قوانین میرزای قمی را از آیة الله سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۴۰۹ هـ.ق) تلمذ نمود. آنگاه دروس عالی سطح را در محضر شیخ عبدالحسین رشتی (۱۳۷۳ هـ ق.) مؤلف شرح کفایه و کشف الاشتباه، و شیخ مجتبی لنکرانی (۱۴۰۶ هـ ق.) مؤلف کتاب أوفی البیان به پایان برد.
سرانجام درس خاج فقه و اصول را از محضر آیة الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی (۱۳۸۲ هـ. ق) و آیة الله العظمی حاج سید ابوالقاسم موسوی خوئی (۱۳۱۴ هـ ق.) کسب دانش نمود.
غرق در دنياي كتابشناسي ونسخ خطي
آيت الله طباطبایی در طی تحصیلات خود با کتابها و مصادر علوم اسلامی آشنا میشود و با گرایش شدیدی که در شناخت منابع و رجال داشت غرق دنیای کتابشناسی و نسخ خطی میشود. تابستان هر سال با سفر به ایران، به کتابخانه های خصوصی و عمومی مراجعه میکند و ضمن مطالعات فراوان یادداشتهای زیادی تهیه مینماید. در سه سفر حج نیز در کتابخانه های مکه و مدینه نسخ خطی نفیسی را میبیند و برخی از آنها را به طور کامل استنساخ میکند. همچنین در تابستان سال ۱۳۴۲ هـ ش. از عراق به سوریه و لبنان سفر میکند و در یک اقامت سه ماهه، در کتابخانههای ظاهریه، مجمع علمی دمشق، کتابخانه اوقاف حلب و کتابخانه دانشگاه آمریکایی بیروت مطالعات زیادی انجام میدهد و به گفته خود ایشان، در این سفر با دیدن این کتابخانهها دنیای تازهای به روی وی گشوده میشود.
آشنایی و الفت آيت الله طباطبایی با دانشمند بزرگ و کتابشناس باعظمت، مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی، تأثیر بسیاری در شخصیت علمی وی ایجاد میکند. یادداشتهایی را که از سفرهای متوالی به ایران به همراه میآورد، هر بار در اختیار شیخ آقابزرگ تهرانی قرار میدهد تا هم از زیر چشم تیزبین استاد بگذرد و او را راهنمایی کند و هم برای تدوین دائرة المعارف بزرگ کتابشناسی شیعه، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، مورد استفاده قرار گیرد. آيت الله طباطبایی تا پایان عمر، شیفته استاد بود و از او به عظمت و بزرگواری یاد میکرد. وی از همان سالهای چاپ الذریعه، فکر نوشتن مستدرکی را برای آن در سر میپروراند، اما متأسفانه چاپ کتاب به کندی پیش میرفت و نوشتن مستدرک را به تأخیر میانداخت. از این رو آيت الله طباطبایی اقدام به استنساخ متن کامل کتاب الذریعه نمود ـ که چاپ جلدهای ۱۳ و ۱۴ الذریعه نیز برای آنکه سریعتر چاپ شود، از روی همین نسخه در نجف چاپ شد. وی در سال ۱۳۹۹ هـ ق. دست به کار تدوین مستدرک الذریعه شد و شروع به جمع آوری و فیش کردن کتابهایی نمود که نام آنها در الذریعه نیامدهاست. آيت الله طباطبایی یبشتر وقت خود را تا پایان عمر یعنی هفتم ماه رمضان ۱۴۱۵ هـ ق. صرف تدوین این اثر گرانسنگ نمود و گنجینهای بالغ بر یازده هزار فیش بر جای نهاد.
از جمله کسانی که نقش مؤثری در روحیه پرتلاش و پرحوصله او، در امر تحقیق و پژوهش داشت، علامه امینی صاحب کتاب الغدیر رحمة الله علیه بود. آيت الله طباطبایی به مدت ۲۵ سال پیوسته در کنار علامه امینی به جمع نسخ خطی و اداره کتابخانه أمیرالمؤمنین علیه السلام در نجف میگذراند و بسیاری از مایه علمی خود را مدیون شاگردی وی میداند. آيت الله طباطبایی ضمن ارتباط علمی خود با علامه امینی، وی را در تهیه منابع کتاب گرانسنگ الغدیر یاوری میکند و در طی سفرهای خود به کتابخانه های ایران و ترکیه، در به ثمر رسیدن تحقیقات علامه امینی نقش بسزایی را ایفا میکند. بعد از سفری که آيت الله طباطبایی در سال ۱۳۴۲ به سوریه و لبنان داشت، دو سفر دیگر نیز همراه با فرزند علامه امینی به سوریه و ترکیه میرود، علامه امینی هم که در ایران به سر میبرد به آنان میپیوندد و به علت کسالت نمیتواند در ترکیه بماند و ناچار به بازگشت میشود. در آن سفر آيت الله طباطبایی در ترکیه میماند و مقدار زیادی از نسخ نفیس را برای کتابخانه امیرالمؤمنین عکسبرداری میکند. وی در سال ۱۳۹۷ نجف را ترک میکند و عازم ایران میشود و در قم سکنی میگزیند. ایشان در قم، در ادامه راه دو استاد بزرگ خود، مشغول به تکمیل مستدرک و تعلیقاتی که بر الذریعه و الغدیر داشت میشود. محققین و نویسندگان در ایران از محضر وی بهره مند میشوند و او نیز با دست باز، از هر کاری که در زمینه تحقیقات تاریخ و رجال و تراجم و حدیث و کتابشناسی شیعه انجام میشود استقبال میکند. وی همیشه از استاد خود آیة الله میرزا محمدعلی اردوبادی (۱۳۸۰ هـ ق.) به بزرگی یاد میکرد و یکی از خصوصیات بارز او را کمک علمی به دیگران در تحقیق و رفع مشکلات علمی میدانست. آيت الله طباطبایی، خود نیز، راه و روش استاد را در پی میگیرد و منزل و کتابخانه خود را در اختیار محققین و پژوهشگران قرار میدهد، به طوری که خانه ایشان، روز و شب محل تردد اهل قلم میشود و گاهی حدود ده ساعت از شبانه روز خود را صرف راهنمایی و تکمیل آثار دیگران میکرد. مؤسسات مختلف تحقیقات اسلامی در ایران وجود ایشان را مغتنم دانسته، در تحقیقات خود به ایشان مراجعه میکردند. از جمله مؤسساتی که آيت الله طباطبایی با ایشان همکاری مینمود، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و بنیاد بعثت را میتوان نام برد.
آيت الله طباطبایی با بسیاری از دانشمندان و اسلام شناسان دنیا مخصوصا در کشورهای عربی ارتباط داشت و در ایجاد ارتباط علمی بین پژوهشگران داخل کشور با دنیای عرب نقش مؤثری داشت.
مستدرک الذریعة
أضواء علی الذریعة
تهذیب الذریعة
تعلیقات علی طبقات أعلام الشیعة
معجم أعلام الشیعة
علی ضفاف الغدیر
الغدیر فی التراث الإسلامی
من فیض الغدیر
أهل البیت علیهم السلام فی المکتبة العربیة
نتائج الأسفار
فهرس المختارات من مخطوطات ترکیا
الفهرس الوصفی للمنتخب من المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا
فهرس المنتخب من مخطوطات تبریز
فهرس المنتقی فی مخطوطات الحجاز
فوائد الأسفار
فی رحاب نهج البلاغة
قید الأوابد وجمع الشوارد
مخطوطات اللغة العربیة
مذکرات المتحف البریطانی
مکتبة العلامة الحلی
ملحق سند حدیث الثقلین
المهدی علیه السلام فی السنة النبویة
قبسات من فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام
أنباء السماء برزیة کربلاء
الحسین والسنة
حیاة السید محمد کاظم الطباطبایی الیزدی
حیاة الشیخ یوسف البحرانی
الشیخ المفید وعطاؤه الفکری الخالد
و... .
طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه / شمس الدین الذهبی
مقتل أمیرالمؤمنین علیه السلام / ابن أبی الدنیا
الأربعون المنتقی من مناقب المرتضی / أبو الخیر أحمد بن إسماعیل الطالقانی القزوینی
ترجمة أمیرالمؤمنین علیه السالم من تاریخ مدینة دمشق / ابن عساکر الشافعی الدمشقی
مناقب أمیرالمؤمنین علیه السلام / أحمد بن حنبل
ترجمة الإمام الحسن علیه السلام من کتاب الطبقات الکبیر / ابن سعد
ترجمة الإمام الحسین علیه السلام من کتاب الطبقات الکبیر / ابن سعد
ترجمة الإمام الحسین علیه السلام من کتاب بغیة الطلب فی تاریخ حلب / کمال الدین بن العدیم بن أبی جرادة الحلبی
فهرس کتب الشیعة وأصولهم / شیخ الطائفة محمد بن الحسن الطوسی
عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر / یوسف بن یحیی السلمی الشافعی الدمشقی
العقود الاثنی عشر فی رثاء سادات البشر / السید مهدی بحر العلوم
فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین / صدر الدین إبراهیم بن محمد بن حمویه الحموئی الشافعی الدمشقی
فهرست أسماء علماء الشیعة ومصنفیهم / الشیخ منتجب الدین بن بابویه الرازی
مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول
مکتبة العلامة الکراجکی / أحد معاصری الکراجکی
الأبحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
أدب التاریخ / الشیخ علی بن حسین آل البازی
الباب الحادی عشر / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان / علی بن حسام الدین المتقی
تراجم أعلام ساقطة من نقباء البشر / آقابزرگ الطهرانی
تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان / علی بن حسام الدین المتقی
الدارات / الأصمعی
الذریعة إلی تصانیف الشیعة / آغابزرگ الطهرانی
ذکر مخاطبة جرت بین أبی إسحاق إبراهیم بن السری الزجاج وأبی العباس أحمد بن یحیی ثعلب فی مواضع أنکرها علیه وغلط فیها من کتاب فصیح الکلام
الرد علی من حکم وقضی أن المهدی الموعود جاء ومضی / نور الدین علی المتقی
رسالة فی إعجاز سورة الکوثر / الزمخشری
به تحقیق حامد الخفاف، تراثنا، شماره ۱۳، سال ۱۴۰۸ ق
رسالة فی تحریم الفقاع / شیخ الطائفة الطوسی
رسالة فی التذکیر والتأنیث
رسالة فی رد من أنکر أن عیسی إذا نزل یصلی خلف المهدی صلاة الصبح / جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی
رسالة فی عمل الیوم واللیلة / شیخ الطائفة الطوسی
رسالة فی الفرق بین النبی والإمام / شیخ الطائفة الطوسی
شرح قصیدة المفجع / محمد بن أحمد بن عبدالله البصری
صفات الشیعة / الشیخ الصدوق
العرف الوردی فی أخبار المهدی
عقود حیاتی / محمد حسین آل کاشف الغطاء
فضائل أهل البیت من کتاب الکامل لابن عدی
اللیل والنهار / أبو الحسن أحمد بن فارس اللغوی
مختصر فی علم الکلام / المحقق الحلی
مذکرات الحجة الشیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء
مزیل اللبس عن حدیث رد الشمس / محمد بن یوسف الدمشقی الصالحی
معارج الوصول إلی معرفة فضل آل الرسول والبتول / محمد بن یوسف بن الحسن المدنی الزرندی
معجم شیوخ ابن عساکر
مفرحة الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام / زین العابدین بن نور الدین الحسینی
المفصح فی الإمامة / شیخ الطائفة الطوسی
مناقب علی بن أبی طالب / ابن المغازلی علی بن محمد الواسطی
نظم البراهین فی أصول الدین / الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی
واجب الاعتقاد / العلامة الحلی
ابن طلحة / دائرة المعارف بزرگ اسلامی
ابو الخیر طالقانی / دائرة المعارف بزرگ اسلامی
أهل البیت علیهم السلام فی المکتبة العربیة / تراثنا
حدیث الغدیر: رواته قلیلون للغایة.. کثیرون للغایة / کنگره غدیر لندن
شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی / میراث اسلامی ایران
الشیخ المفید وعطاؤه الفکری الخالد / کنگره شیخ مفید
الغدیر فی التراث الإسلامی / تراثنا
فهرست نسخههای خطی کتابخانه آقای حاج سید محمد طباطبایی قاضی تبریزی / نشریه دانشگاه تهران
فهرست نسخههای خطی کتابخانه ثقة الاسلام در تبریز / نشریه دانشگاه تهران
فهرست نسخههای خطی کتابخانه مزار عبدالقادر گیلانی در بغداد / نشریه دانشگاه تهران
ما تبقی من مخطوطات نهج البلاغة / تراثنا
ما قیل فی نهج البلاغة من نظم و نثر / تراثنا
ما ینبغی نشره من التراث / تراثنا
مخطوطات نهج البلاغة، طبعاته، منتخباته، ترجماته إلی شتی اللغات / تراثنا
المدونات التاریخیة لواقعة الطف / کنگره حسین دی در لندن
من تراثنا الخالد فی شیراز / میراث اسلامی ایران
موقف الشیعة من هجمات الخصوم وخلاصة عن کتاب عبقات الأنوار / تراثنا
نهج البلاغة عبر القرون / تراثنا
منابع:
آینه دانشمندان، جلد ۹
مجله کلک، علی دهباشی، شماره ۷۳
المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث
نادره کاران، ایرج افشار
گنج پنهان، حسن انصاری
ذکری المحقق الطباطبائی، Open School، شیکاگو، ۱۹۹۸
وبگاه کتابخانه محقق طباطبایی
تهيه و تنظيم: فريادرس گروه حوزه علميه
