مساجد تاریخی قزوین

مسجد جامع عتیق

این مسجد یكی از كهن ترین و كم نظیرترین مساجد ایران به شمار می رود كه شیوه های معماری و هنر ادوار مختلف را می توان در آن به تماشا نشست. مقصوره كهن یا طاق هارونی قدیمی ترین بخش از بنای جامع عتیق قزوین است كه به دهلیز ورودی شرقی آن متصّل بوده و توسط هارون الرشید در سال 192 هجری قمری بنا شده است. می گویند شالوده مسجد را بربنیان آتشكده ای نهاده اند . در چهار جهت حیاط آن كه افزون بر چهار هزار متر مربع است چهار ایوان رفیع قراردارد كه دردو سوی هر یك رواقی طولانی ساخته اند. گنبد آجری دوپوش و شبستان جنوبی مسجد به وسیله امیر خمارتاش عمادی در سالهای 500 تا 509 هجری بنا شده و دارای پنج كتیبه نفیس گچبری شده به خطوط ثلث، نسخ و كوفی است كه از شاهكارهای هنر ایرانی محسوب می شود و علیرغم حمله خانمانسوز مغول و وارد شدن آسیب های جدی به جامع عتیق قزوین همچنان استوار و پرشكوه باقی مانده است.

در روزگار شاه طهماسب ایوان شمالی و مناره های كاشی كاری شده نفیس مسجد ساخته شده و ایوان جنوبی در زمان شاه عباس دوم به مدخل مقصوره خمارتاشی ملحق ، ایوان غربی نیز به دستور شاه سلیمان صفوی بناگشته است.

از ویژگی های ممتاز این مسجد علاوه بر داشتن هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حیاط، یك شبستان زیرزمینی در ضلع جنوب غربی مسجد است كه بنای آن توسط سعدالسلطنه در روزگار قاجار پایان یافته است.

مسجد حیدریه

این مسجد را هم باید از مساجد بسیار قدیمی دانست كه پس از زلزله سال 513 توسط امیر خمارتاش تجدید بنا شده است. رافعی و مستوفی آن را “ جامع اصحاب ابوحنیفه ” خوانده اند و قدمت بنای نخستین به قرن دوم هجری می رسد. گفته می شود پیش از اسلام نیز آتشگاه بوده است. در دیوار جنوبی مسجد محرابی واقع است كه از نظر طرح و نوع كار یكی از بهترین نمونه های محراب های دوره سلجوقی به شمار می رود. در داخل محراب آیاتی از قرآن كریم، با گچبری زیبایی در زمینه ای لاجوردی نوشته شده و در اطراف محراب و داخل باندها شش كتیبه به خطوط كوفی و نسخ وجود دارد. كتیبه های كوفی گلدار، كوفی گل و برگ دار و كوفی پیچیده این قسمت ها از نظرفرم و حالت ، جلوه گر یك دنیا زیبایی است.

جبهه محراب نسبتا“ سالم ولی از نیم آن تا سطح زمین به واسطه رطوبت ریخته است. تركیب متناسب آجر تراش و گچ، محراب نفیس و باشكوه، دارا بودن هشت طاق نما و كتیبه های مسحور كننده نسخ و كوفی تزئینی از گچ ، ویژگی خاصی به مسجد بخشیده و آن را همواره به عنوان یكی از شاهكارهای هنر دوره سلجوقی مطرح ساخته است. این مسجد در محله بلاغی قرار دارد .

مسجد النبی (سلطانی) 

یكی از بزرگترین و با شكوه ترین مساجد ایران است كه با 14000 متر مربع مساحت از نظر گستردگی صحن و شبستان ها، شیوه معماری و استواری بنا در قزوین و ایران منحصر به فرد به شمار می رود. براساس كتیبه ها و منابع معتبر، بنیان مسجد را باید به وسیله فتحعلی شاه قاجار بدانیم هر چند بعضی صفوی بودن اساس مسجد را مطرح كرده اند . سه در ورودی شمالی، غربی و شرقی با سردرهای رفیع و شكوهمند كه با كاشی های لاجوردی و خطوط ممتاز نستعلیق و ثلث آراسته اند به حیاط وسیعی باز می شوند كه به شكل مربع مستطیل و از شمال به جنوب گسترده است و حوض سنگی بزرگی در میانه آن، ایوان های بلند شمالی و جنوبی را با آسمان مینایی انعكاس می دهد. چهار ایوان كه با دو گوشواره در هر طرف به رواق های هشتگانه مسجد می پیوندند و تزیینات كاشی و كتیبه های نفیس را بر پیشانی خود دارند، جلوه ای خاص به مسجد بخشیده اند. هر یك از رواق های شمالی و جنوبی دارای چهار طاقنماو رواق های شرقی و غربی دارای نه طاقنما هستند كه هر شبستان 28 طاق كوچك دارد كه وسعت هر كدام 16 متر مربع است و به فاصله شش متر از همدیگر، روی 18 ستون استوار شده اند. ارتفاع هر یك از ستون ها 25/2 متر است. برفراز مقصوره جنوبی، گنبد بزرگ و زیبایی به قطر دهانه 15 متر قرار دارد. این گنبد به صورت دو پوسته پیوسته ساخته شده و ارتفاع تیزه داخلی آن تا كف بنا 83/20 و ارتفاع راس خارجی آن تا كف حدود 25/23 متر است.

ضخامت بدنه گنبد در پاكار نیز حدود 70/1 متر، سطح خارجی آن با كاشی پوشیده شده و دارای طرح های هندسی و خطی است. پیش از این در طرفین گنبد، مناره رفیعی قرارداشته كه مادام دیولافوا به آنها اشاره كرده است. سردر شمالی مسجد بسیار مجلل و رفیع است و سرتاسرآن با كاشی های مینایی و اسلوب بدیعی تزیین گردیده و دارای كتیبه ای از كاشی لاجوردی به خط نستعلیق ممتاز به تاریخ 1202 هـ . ق است و به ایوانی می پیوندد كه سطح زمین آن به شكل كثیر الاضلاع مخمس به مساحت 82 متر بنا شده و بربالای آن ماذنه بزرگی ساخته اند. این مسجد نیز همانند مسجد جامع دارای شبستانی زیرزمینی است كه اینك به عنوان كتابخانه نبویه از آن استفاده می شود.

مسجد سنجیده

یكی از مساجد كهن شهر است كه در محله درب ری به جای آتشكده ای در همان محل بنا شده و تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست. ولی با قراین موجود باید آن را از آثار دوره سلجوقی دانست . با این كه مدرسه پیوسته به مسجد كاملا“ از بین رفته و بخش زیادی از كتیبه های داخل آن فرو ریخته، هنوز از استحكام و شكوه خاصی نشان دارد. مزار موجود در كهن ترین بنای مسجد كه در سردابی قرار گرفته ناشناخته مانده و انتساب آن به حسن صباح پذیرفته نیست.

مسجد پنجه علی

از مساجد قدیمی قزوین است كه در دوره صفویه به عنوان عبادتگاه اهل حرم شناخته شده، به وسیله نقبی به داخل ارگ سلطنتی راه داشته است. سنگ صیقلی مرمری كه پنجه ای بزرگ بر آن نقش بسته و بر پیشانی محراب نصب شده بود علت انتساب مسجد به این نام را آشكار می ساخت. ستون های مرمرین، طاقهای استوار آجری و محراب كاشی كه به خط ثلثی نفیس آراسته است از ویژگی های این مسجد به شمار می رود.

مسجد و مدرسه پیغمبریه

در قسمت شمالی بقعه پیغمبریه ، مسجد و مدرسه كوچكی قرار دارد كه بر اساس كتیبه موجود توسط “ سارو تقی “وزیر شاه عباس دوم در سال 1054هجری بنا شده است . 11 حجره كه 6 باب آن دارای ایوانچه است در سه ضلع مدرسه واقع شده و با پلكانی از سمت غربی به خیابان راه می یابند. مدرس این مدرسه در جوار مسجد – در ضلع جنوبی - بنا شده است . فضای مدرس به شكل مستطیل و فضای مسجد به صورت مربعی در ابعاد حدود 7 متر است كه حكم گنبد خانه نیز دارد و با یكدیگر مجموعه یكپارچه ای را ایجاد كرده اند . كتیبه سنگی دیگری نیز حكایت از آن دارد كه شخص به نام “ ملاوردی بیك“ در سال 1150هجری به تعمیر این مجموعه همت گماشته است

مدرسه مسجد ملاوردیخانی

با آنكه موسس مدرسه ملا وردیخانی بیش از یكصد سال پس از بنای مسجد به ساخت آن پرداخته و بنیانگذار مسجد “ حاجی ساروخان “ است ، ولی سالهاست مسجد و مدرسه را به نام مولاوردیخانی می شناسند . سال بنای مسجد 1069 و به روزگار شاه عباس دوم است كه با پلی بر روی رودخانه بازار – خیابان مولوی كنونی – دریك زمان ساخته شده و در كنار كاروانسرایی قرار داشته است . مرحوم مولاوردیخان كه از نوادگان حاجی ساروخان و معاصر كریم خان زند بوده ، مدرسه سه طبقه ای را در جنوب مسجد به سال 1177 تاسیس كرده كه پس از مدتی دچار تخریب شده و درسال 1250 مولا وردیخان دوم –كه نوه خان اول است – موفق به بازسازی آن گشته است. مسجد دارای شبستان زیرین و آب انباری است كه كتیبه سردر آن اثر هنرمند بزرگ قزوینی ملك محمد و از حجاری استادانه برخوردار است.

مسجد و مدرسه صالحیه

مسجد – مدرسه صالحیه را باید بزرگترین مركز علمی ایران در قرن سیـزدهم هجری دانست كه توسط مرحوم ملا حاج صالح برغانی ، برادرشهید ثالث و صاحب كتاب ها وتالیفات فراوان در علوم اسلامی به سال 1262 قمری بنیانگذاری شده است . مدرسه صالحیه در سه طبقه و با گنجایش بیش از هفتصد دانشجو در روزگار خود شهرت بسیار داشته و بزرگان بسیاری همچون سیدجمال الدین اسد آبادی در آن به تحصیل پرداخته اند . مسجد كه در قسمت شمالی مدرسه قرار دارد ، دارای سه در شمالی ، جنوبی وغربی است كه در جنوبی آن به هشتی بزرگی باز می شود كه با مدرسه مشترك است . وسعت مسجد و ستون های انبوه و استوار آن از رونق فروان در ایام پیشین حكایت دارد .

 مسجد و مدرسه شیخ السلام

این مدرسه كه در سده های پیش و به وسیله یكی از امیران تركمان قزوین تاسیس شده ، در دوره قاجار طی دو نوبت مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته كه تجدید بنای آن در 1321قمری توسط مرحوم میرزا مسعود شیخ الاسلام به افزایش مسجد و دو حیاط خلوت پیوسته به هشتی ورودی مدرسه انجامیده است. حیاط مدرسه كه به جلو خان وسیع و هشتی ورودی در جانب غربی راه می یابد شكل هشت ضلعی نگینی دارد كه سی و سه حجره گردا گرد آن قرار گرفته اند . غیر از حجره های ضلع شمالی تمامی حجره ها دارای ایوانچه مزین به رسمی بندی و كاشی كاری هستند . مدرس نسبتا بزرگ مدرسه در جانب شرقی واقع شده و دو ستون استوار و بلند در جلو ی ایوان آن بر آورده اند .بنای مسجد و مدرسه از آجر است و تزییناتی از كاشی و آجر لعابدار دارد . شبستان مسجد مسعودیه كه در جنوب غربی مدرسه واقع است پوششی از طاق و تویزه دارد و با 14 ستون سنگی از زیر بنایی خاصی برخوردار می باشد .

مسجد و  مدرسه سردار

زیباترین مدرسه قزوین در روزگار قاجار توسط دو برادر كه دارای منصب سرداری بوده و درجنگ های ایران و روس به شجاعت و لیاقت شهرت داشتند ساخته شد . حسین خان و حسن خان سردار در سال 1231قمری با احداث این مجموعه شاهكاری از معماری و هنر قاجاری را به وجود آورده اند . مدرسه در دو طبقه ، با ازاره سنگی و آجر تراش كه با تزیینات كاشی همراه است ساخته شده و دارای 32 حجره است . حجره ها در دو سوی دو گوشوار كه متصل به ایوان های كوچكی است بنا شده و در جلو هر حجره سكویی قرار دارد . نمای تمامی دیوارها در طبقه همكف با كاشی تزیین شده و تكرار نام محمد با خط هندسی جلوه ای خاص به آن بخشیده است . نمای طبقه دوم از طاقنماهایی با قوس صفوی تشكیل شده و لچكی های آن به كاشی های مینایی مزین گشته است . كتیبه ای به نستعلیق ممتاز از تركیب بند محتشم كاشانی چهار سوی زیر رخبام را زینت داده و كتیبه ای مرمرین در سردر كاشیكاری شده مدرسه به زیبایی آن افزوده است . مهتابی بزرگی در جنوب مدرسه گسترده است كه به مسجد سردار می پیوندد. مسجد دارای سه طاق بزرگ آجری است كه گنبد فیروزه ای كوچكی بر فراز آن قرار دارد . پنجره چوبی مشبك بسیار بزرگی كه حاصل هنر گره چینی است طاقنمای جنوبی مدرسه را پوشانده و درِ ورودی به مسجد از مدرسه در دل آن تعبیه شده است .

مساجد دیگر

درگوشه گوشه دارالمومنین قزوین مسجدهای قدیمی بسیاری وجود دارند كه هر یك نشانه ای گویا از هنر عشق و ایمان و میعاد گاه مردم دین باور قزوین هستند كه به نام برخی از آنها اشاره می شود: مسجد سوخته چنار( كه آرامگاه داودبن سلیمان غازی از یاران امام رضا (ع) را در خود جای داده است)، مسجد آقامیرعبدالصمد، مسجد آقا معصوم، مسجد شهید( كه محراب شبستان زیرین آن محل ضربت خوردن شهید ثالث است)، مسجد خواجه شهدا، مسجد سبز، مسجد محمدیه ، مسجدلله (لعل)، مسجد راه چمن، مسجد احمدیه، مسجد مقبره ـ كه همگی در شهر قزوین واقع شده اند ـ ، مسجد جامع سیردان در تارم و …

منبع:میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین