آقای دكتر احمد قهرمان ( چهره های ماندگار )

هركسی می تواند نخبه شود به شرط آن كه هدفی داشته باشد و با پشتكار دنبال آن هدف برود تا به نتیجه برسد.

تبیان: لطفاً شرح مختصری از بیوگرافی خود بفرمایید.

من در سال 1307 هـ. ش در شهرستان بابل متولد شدم. بعد از تحصیلات ابتدایی، مدرك كارشناسی را در سال 1333 از دانشكده علوم اخذ كردم. مدتی دبیر دبیرستان های تهران و دبیر دانشگاه تهران بودم. در سال 1342 پس از اخذ مدرك فوق لیسانس به فرانسه رفتم و در سال 1345 با اخذ مدرك دكترای گیاه شناسی به ایران بازگشتم و فعالیتم را با سمت استادیاری، سپس دانشیاری و بعد استادی آغاز كردم؛ در مقاطع كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكترا. تا به امروز حدود پنجاه سال است كه مشغول تدریس و تحقیق و پژوهش هستم.

تبیان: در مورد فعالیت هایتان بیشتر توضیح بفرمایید.

من تاكنون 41 كتا ب منتشر كرده ام كه آخرین آنها كتابی است به نام "تطبیق نام های كهن گیاهان دارویی به نام های علمی". در این كتاب بخش عظیمی از فرهنگ علمی ایران و بخصوص شرق و فرهنگ اسلامی وارد شده است و جلد اول آن منتشر شده. یكی دیگر از كتاب های من " تنوع زیستی گونه های گیاهی ایران" است. این كتاب جزو كتاب های سال یونسكو شناخته شد. به دلیل این كه تا آن زمان كاری در زمینه معرفی گونه های گیاهی ایران انجام نگرفته بود. یكی دیگر از كارهایی كه انجام دادم تهیه فلور رنگی ایران است كه به سه زبان فارسی، فرانسه و انگلیسی منتشر شده است. یك سری مقالات علمی نیز دارم كه بیشتر آنها مربوط به خارج از ایران است و به صورت بین المللی چاپ شده. از دیگر كارهایم  ایجاد  هـِرباریوم است كه دانشجویان خوبی در آنجا مشغول تحقیق و پژوهش هستند . استاد راهنمای 45 رساله كارشناسی ارشد و 12 رساله دكترا بودم. اكنون نیز بیشتر اوقاتم را صرف تحقیق و پژوهش می كنم. بیشتر در خارج از تهران، در طبیعت هستم و عكس های مورد نیاز را نیز خودم می گیرم یعنی تمام عكس های موجود در كتاب هایم اصلی هستند. به همین دلیل آثارم در دنیا  شناخته شده است.

تبیان: در مورد پوشش گیاهی ایران بیشتر توضیح بفرمایید.

وسعت ایران حدود 1648195كیلومتر مربع است ؛ با این حال نزدیك به یك میلیون كیلومتر تا یك میلیون و 200 هزار كیلومتر اراضی آن خشك و بیابانی است و حدود 400هزار كیلومتر تقریباً پوشش خوبی دارد. این برابر است با پوشش گیاهی تمام كشور آلمان ، فرانسه ، لوكزامبورگ و سوئیس . بنابراین ما از نظر پوشش گیاهی ممكن است فقیر باشیم ولی از نظر تنوع گیاهی بسیار غنی هستیم. ما نزدیك به هشت هزار گونه گیاهی در ایران داریم كه مطابق با تمام قاره اروپا و دو برابر اروپای مركزی است. در نیمكره شمالی، پنج ناحیه گیاهی وجود دارد كه در ایران به یكدیگر می رسند. به همین دلیل ما تنوع گیاهی بسیار غنی ای داریم . تقریباً 2500 گیاه اندیمیك (یعنی گیاهانی كه فقط در ایران وجود دارند) داریم. در این بین بیش از هزار گونه ، نادر است. اگر ما روزی بتوانیم استفاده معقول از این موهبت الهی و طبیعی كنیم درآمدی بیش از درآمد نفت عایدمان خواهد شد.

تبیان: آیا در این زمینه كاری انجام شده است؟

در حال حاضر كشورهایی مانند فرانسه، از نظر مولكولی روی گیاهان  كار می كنند و تحقیقاتشان در سال بین 9 تا 16 میلیارد دلار هزینه در بر می گیرد. ( ببینید چقدر برایشان در آمد دارد كه این میزان ، خرج تحقیقات می كنند.) متأسفانه در كشور ما این منابع طبیعی ، به نوعی، به دست مردم غارت می شود. البته ما آزمایشگاه هایی درست كردیم برای این كه جوانانمان را در این مسیر قرار دهیم . این منابع بانك های ژن بسیار غنی و سرمایه ای بس گرانبهاست كه با صرف هزینه و نیرو، بازدهی بسیار بالایی خواهند داشت.

تبیان: در سال های گذشته برای رده بندی گیاهان ، بیشتر از مشخصات مورفولوژیك و آناتومی استفاده می شد؛ اما در روش های جدید علاوه برروش هایفوق از متدهای سلولی و مولكولی نیز استفاده می شود. لطفاً در این مورد توضیح مختصری بفرمایید.

در گذشته برای رده بندی گیاهان از ذره بین و حداكثر از ذره بین های مركب استفاده می كردند. زمانی دانشمندان تصور می كردند كه صفات مورفولوژیك تابع محیط است. برای همین مدتی بحث بر سر این بود كه آیا رده بندی های صورت گرفته درست است یا نه؟ در گذشته رده بندی براساس " شباهت" انجام می گرفته ولی الان رده بندی براساس " تبار"( یا نسب) صورت می گیرد. آخرین نتایج تحقیقات می گوید كه هر گونه تغییرات مولكولی كه در گیاه ایجاد شود، در مورفولوژیك مؤثر است . مورفولوژی تبلور تمام تغییرات داخلی است. حالا روی میكرو مورفولوژی كار می كنند؛ مثلاً روی سطح دانه های گرده كارمی كنند با میكروسكوپ های الكترونیكی. وقتی مسئله مولكولی را در رده بندی شروع كردند به این نتیجه رسیدند كه مولكول ها گیاهان را نمی سازند بلكه گیاه خالق آن نوع مولكول خاص است. اگر گیاهی برای یك بیماری مؤثر است، همه ی گیاه نیست، مولكول هایی در آن گیاه وجود دارد كه اثر دارویی دارد. پس ما می توانیم آن مولكول ها را در آن گیاه به دست آوریم و كپی برداری كنیم و احیاناً مولكول را بسازیم، كاری كه خارجی ها می كنند و در آمد سرشاری از این راه نصیبشان می شود. به هرحال ما اگر بخواهیم طبق مولكول گیاهان را رده بندی كنیم، رده بندی مغشوشی خواهیم داشت.

تبیان: شما در كار تهیه فلور از چه روشی استفاده كردید؟

فلور یك روش خاصی دارد . منظور ما از  فلور خود گیاه با تمام مشخصات و جزئیاتش است. به طوری كه وقتی كسی شكل گیاه را می بیند، تمام شرح را هم اگر نخواند، به گیاه آشنایی پیدا می كند. ولی رده بندی هایی كه فیروژنتیك است به صورت مولكول است. ما روی این كاری نكرده ایم. فلورهایی كه در دنیا هست، كلید مورفولوژیك است. اگر قرار باشد یك گیاه را خرد كنیم و در مولكول بریزیم دیگر چیزی نمی ماند. فلور در حد گونه و زیر گونه است و پایین تر از آن نمی آید. پایین تر از آن را باید مولكولی كار كنیم.

تبیان: شما كار تهیه و بررسی فلور را از كجا شروع كردید؟

در زمان تدریس در دانشگاه ، متوجه شدم  كه دانشجویان مشكلاتی در فهم موضوع دارند.  توصیفاتی كه در مورد یك گیاه داده می شود، تا دیده نشود، در ذهن جای نمی گیرد و ما در آن زمان به عكس گیاهان دسترسی نداشتیم. همان موقع، اسلایدهای رنگی از گیاهان تهیه كردم. كاری كه در آن موقع ( حدود سال 1338)  نادر بود. حدود 36000 اسلاید تهیه كردم ولی این هم كار ساز نبود چون وقت زیادی برای پیدا كردن گیاه می گرفت و اگر كسی هم می خواست از آنها كپی برداری كند، گران تمام می شد. بعد تصمیم گرفتم كه شكل هر گیاه را نقاشی كنم چون در نقاشی هم دستی دارم ولی از این كار هم منصرف شدم، چون اروپاییان از مدت ها قبل این كار را شروع كرده بودند و از ما خیلی جلوتر بودند. برای همین تصمیم گرفتم یك فلور با عكس تهیه كنم. با كمك چند تن از دوستان عكس هایی تهیه كردیم كه در هر یك جزییات هر گیاه از قبیل صفات جنس و صفات گونه نشان داده شده بود. و برای هر یك كدهایی مربوط به خانواده، گونه و جنس به طور جداگانه در نظر گرفتیم تا دسترسی به آنها آسان باشد. این كدها راهنمای ما هستند هر وقت به طبیعت می رویم، كار نداریم كه مال كدام گونه است. در آن زمان چون كامپیوتر نبود، كد بندی كار خیلی مشكلی بود؛ ولی ارزش داشت . ما از 8000 گونه گیاهی ایران، حدود 3000 گونه را به صورت فلور داریم و این كار بسیار عظیمی بود و در دنیا ما را به واسطه همین فلور می شناسند.

تبیان: یكی از مشكلات دانشجویان و علاقه مندان به علم سیستماتیك به خاطر سپردن اسامی لاتین و برقرار كردن ارتباط بین مشخصات كلیدی برای

باید به دانشجو یاد داد كه مثلاً چطور یك گیاه را بشناسد و یا چگونه از كلید استفاده كند و اصلاً كلید چیست؟ ما برای گیاهانی كه پیكره ی ظاهری دارند از خزه ها گرفته تا سرخس ها و بازدانگان و ... به زبان فارسی كلید زده ایم، هم برای گیاهان ایران و هم گیاهان دنیا و این ، كار را خیلی آسان كرده است.از طرف دیگر باید كارگاه های آموزشی تشكیل شود و متخصصین به تدریس بپردازند. متأسفانه چون تعداد گیاه شناسان ما كم است، اغلب كسانی درس سیستماتیك می دهند كه خودشان گیاه شناس نیستند و اصلاً در طبیعت نبوده اند و این یك نقض است . البته سیستماتیك علم توصیفی هم هست و علم توصیفی با حافظه سر و كار دارد. این مسئله در تمام دنیا حل شده است. كودك در دوران پیش دبستانی با جانوران و گیاهان مختلف آشنا می شود و همین طور كه در مقاطع تحصیلی بالا می رود فهم یادگیری اش بیشتر می شود. مشكل، اسامی علمی نیستند. اگر هر گیاهی در هر زبانی برای خودش یك اسمی داشته باشد اشكال ایجاد می شود. نام علمی برای این است كه در همه جا و در هر زبانی هر گیاه به یك نام خاص شناخته شود تا همه بتوانند به راحتی از آن استفاده كنند، مشكل جای دیگر است كه قبلاً اشاره كردم.

تبیان: در مورد اهمیت اقتصادی گیاهان زینتی توضیحاتی بفرمایید.

گیاهان زینتی انواع مختلف دارند از پیچ امین الدوله و گل اشرفی گرفته تا گل رز و ... خوشبختانه در این سال ها ایران از نظر پرورش گل و گیاه خوب عمل كرده است و در سال ، حدود 6 میلیارد دلار گل صادر می كند. پرورش گل برای ما هزینه  كمی دارد چون در زمستان، در جنوب كشور می توانیم با كمترین هزینه گیاهان زینتی پرورش دهیم. در حال حاضر كلمبیا از این موقعیت اقلیمی به نحو احسن استفاده می كند. به طوری كه درآمد حاصل از صادر كردن گل و گیاه كلمبیا سه برابر درآمد حاصل از نفت ماست.

تبیان: برای تهیه یك هـِرباریوم خوب از كجا باید شروع كرد و چه منابعی می توانند در تهیه آن كمك كنند؟

هـِرباریوم ها هدف های مختلفی دارند و نسبت به هدف هایشان مخارج آنها، تنظیم و اهمیت آنها فرق می كند. شما می توانید یك سری گیاه را در خانه خشك كنید، مرتب كنید و نگهداری نمایید، این یك هـِرباریوم شخصی می شود. هـِرباریومی كه باید یك محقق، یا جامعه علمی از آن استفاده كند، شرایط خاصی دارد. الان شهرداری در حال درست كردن یك هـِرباریوم در پارك آزادگان و در پارك گفتگو است. محیط زیست نیز در پردیس بزرگترین هـِرباریوم را ایجاد كرده كه حدود 5 تا 6 هزار متر فضا برده، هـِرباریومی هم كه ما ایجاد كرده ایم 500 متر است. لازم به ذكر است كه هزینه ایجاد هـِرباریوم بسیار بالاست.

تبیان: لطفاً تعریف خود را از نخبه و نظرتان را راجع به سایت اینترنتی تبیان بفرمایید.

همه می توانند در همه چیز نخبه باشند. یك ورزشكار می تواند در  رشته ورزشی خود نخبه شود و یك نقاش در حرفه ی خود و ...  . به نظر من نخبگان افرادی هستند كه ابتكار، تفكر و تخیـّل علمی آنها بالاست. هر كسی می تواند نخبه شود به شرط این كه هدفی داشته باشد و با پشتكار ، آن هدف را تا رسیدن به نتیجه دنبال كند و از مشكلات و موانع نهراسد.

كار شما هم قابل تقدیر است. امیدوارم موفق باشید.