ما هم درخورشید شناسی سهمی داریم!

پژوهشگران مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه در ساخت و بهره‌برداری یکی از تلسکوپ‌های ویژه‌ی ماهواره‌ی خورشیدشناسی «کروناس ـ فوتون» با سازمان فضایی روسیه و چندین کشور اروپایی همکاری می‌کنند.

این پروژه در راستای طرح ماهواره‌ی خورشیدشناسی «کروناس ـ فوتون» (Coronas-Photon) است که از سوی موسسه پژوهشی لبدف روسیه و موسسه اخترفیزیک فرانسه در حال ساخت بوده و قرار است در سال 2007 (1386) به فضا پرتاب شود.

ماهواره «کروناس ـ فوتون» که به تلسکوپ‌ها و ابزار مختلف مجهز خواهد بود و به منظور بررسی دقیق خورشید به دور از اثرات جوی زمین به مداری در ارتفاع حدود 500 تا 600 کیلومتری زمین ارسال می‌شود.

همکاری اصلی ایران در این پروژه در ساخت تلسکوپی موسوم به HAT است که برای مطالعه لایه «کروموسفر» (ناحیه رنگی) خورشید در طول موج «اچ ـ آلفا» به کار می‌رود.

این تلسکوپ که با همکاری موسسه‌ی اخترفیزیک فرانسه طراحی می‌شود حدود 10 کیلوگرم وزن داشته و ابعاد آن 60×10×10 سانتی‌متر است.

هزینه ساخت این تلسکوپ حدود 173 هزار یورو برآورده شده است. در صورت موفقیت در این پروژه، پژوهشگران ما می‌توانند هشت ساعت در روز مستقیماً از این ماهواره اطلاعات دریافت کنند که این اطلاعات علاوه بر مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه در سایر موسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌های کشور قابل استفاده بوده و همچنین می‌توان آنها را با محققان کشورهای منطقه و حتی اروپا مبادله کرد.

سوالات و مجهولات زیادی درباره خورشید وجود دارد که با توجه به تاثیرات عمیق تغییرات فعالیت‌های این ستاره بر اقلیم زمین، پاسخ گفتن به آنها می‌تواند بسیار سودمند باشد. از آنجا که ساختار داخلی خورشید قابل بررسی و حتی رصد نیست برای درک ساختار آن به فرضیه‌های مختلف متوسل می‌شویم.

قسمت درخشان خورشید که قابل مشاهده است لایه فتوسفر نام دارد و در حدود 10 هزار کیلومتر بعد از آن ناحیه‌ای شفاف با چگالی کم وجود دارد که در حالت معمولی (بدون استفاده از فیلترهای ویژه‌ی طول‌موج اچ - آلفا) قابل رصد نیست؛ این ناحیه به کروموسفر موسوم است.

خارجی‌ترین لایه‌ی جو خورشید نیز تاج خورشید است که به دلیل چگالی کم به حالت دودی شکل بوده و از ویژگی‌های قابل توجهی برخوردار است، مثلاً با وجود دوری از مرکز خورشید دمای آن صدها بار بیشتر از سطح مرئی خورشید یا فتوسفر است.

مانع اساسی در بررسی تاج خورشید، نامرئی بودن است به طوری که تنها درمواردی مثل کسوف، آن هم در مدتی بسیار کوتاه، قابل مطالعه است؛ البته برای رفع این مشکل تلسکوپ فضایی «سوهو» به فضا پرتاب شده که در فاصله صدها هزار کیلومتر دورتر از زمین از طریق «کرونوگراف‌ها» (تاج‌نگارها) سه گانه خود با ایجاد حالتی مصنوعی همانند کسوف، قسمت‌های مختلف تاج خورشید را رصد می‌کند این اطلاعات به صورت مداوم به زمین ارسال می‌شود و از طریق اینترنت در اختیار محققان کشورهای مختلف از جمله ایران قرار می‌گیرد.

علاوه بر تلسکوپ فضایی «سوهو»، طرح‌های دیگری از جمله تلسکوپ اشعه ایکس ژاپن بر روی تاج خورشید متمرکز شده‌اند؛ با این حال خورشیدشناسان به تازگی پی‌برده‌اند که تاج خورشید و بسیاری از ویژگی‌های سوال برانگیز آن متاثر از لایه میانی پیرامون خورشید (کروموسفر) است که تاکنون سرمایه‌گذاری چندانی برای مطالعه آن نکرده‌اند. بر این اساس در طرح بین‌المللی ماهواره «کروناس ـ فوتون» قرار است تلسکوپی برای رصد این ناحیه از خورشید در طول موج «اچ آلفا» نصب ‌شود که همکاری ایران با ماموریت فضایی «کروناس ـ فوتون» هم مربوط به طراحی و هم ساخت این تلسکوپ است.

ماهواره «کروناس ـ فوتون» علاوه بر این تلسکوپ به آشکارسازها و تجهیزات رصدی دیگری نیز مجهز است که امکان بررسی دقیق اندازه قرص خورشید و نوسانات آن و تاثیرات آنها بر زمین، بررسی میدان‌های مغناطیسی تاج خورشید، رصد خورشید از محدوده طول موج‌های فرابنفش تا گاما، بررسی ذرات پرانرژی خورشیدی و اثرات برخورد آنها با جو فوقانی زمین را نیز فراهم می‌کند.