قم - مدرسه های علوم دینی

مدرسه جهانگیر خان

این مدرسه كه به نام مدرسه ناصری وجانی خان نیز معروف است ، درسمت شرق شهر قم در برابر درگاه مسجد جامع قرار دارد و از مدارس دوره صفویه است . مدرسه جهانگیری با وجود كوچكی از مدارس با سابقه است كه بسیاری از فضلای قم از دانش آموختگان آن بودند.

مدرسه جهانگیرخان به دلیل نقشه چند ضلعی و سردر زیبا، از مدارس برجسته قم به شما رمی رود. این مدرسه یك بار در دوران صفوی از سوی مرحوم " جهانگیرخان " مدرس مدرسه امام اصفها ن تعمیر شد ، بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد دردوره ناصر الدین شاه به سال 1278 هـ . ق به وسیله " میرزا نصرالله خان مستوفی گرگانی " تعمیر ومرمت شد . به همین دلیل پس از آن گاهی به نام " مدرسه ناصری" از آن یاد شده است . آخرین بار در زمان حضرت آیت الله بروجرد ی به سال 1373 هـ . ق تعمیرات كلی درآن به عمل آمد، سنگ نبشته سر در ورودی مدرسه مؤید آن است.

مدرسه غیاثیه ( پامنار)

سردر و مناره های مدرسه غیاثیه نزدیك میدان كهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است كه در سده هشتم هـ . ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و كاشی در مناره هاست.

سر دربه بلندی 12 و دهانه وپهنای هفت درچهار متر، به سوی شرق بنا شده ودر دو طرف آن برپایه های خارجی ایوان ، در هر سمت دوطاق نما – یكی پایین و دیگری بالای آن – برافراشته اند . در كمربند ایوان كتیبه ای سراسری وجود داشت كه فرو ریخته و اثری از آن برجای نمانده است .

دو مناره بالای سردر به قطر 20/2 متر و بلندی 13 متر از بالای بام ( 25 متر از سطح زمین ) با پوشش آجری است كه از پایین تا گلوگاه به نقشه شطرنجی لوزی در 19 ردیف ، با طرحی از كاشی فیروزه ای میان لوزی ها دركمر گاه و گلو گاه هر دو مناره ، و در بالا با كتیبه ای از كاشی خشتی آراسته شده است . در بالای كتیبه نقشه آجر چینی دگرگون گردیده و پس از چند ردیف ، سه ردیف مقرنس آجری به شكل كنگره در بالای مناره ها نمودار است . قسمتی از این مناره كه چند سال پیش بر اثر زلزله تخریب شد ، توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم تعمیر گردید.

تنها كتیبه  باقی مانده بر فراز مناره جنوبی از كاشی متعلق به دوره تیموری است. خوشبختانه تاریخ بنای مناره های درآن به این شكل باقی است : " فی ... سنه ثلاثین و ثمان مائه " .

از آنجا كه در برابر این مدرسه حمامی وجود داشت كه فردی به نام " غیاث الدین رضوی " – سركشیك آستانه مقدس رضوی در زمان شاه اسماعیل صفوی – آن را وقف آستانه نموده بود، برخی این محوطه را به نام واقف آن نامیدند و پس از آن مدرسه به نام غیاثیه معروف شد.

این مدرسه را "شرفیه" نیز نامیده اند ؛ زیرا گویند این مدرسه به دستور " شرف الدین ابو طاهربن علی قمی " وزیر سلطان سنجر سلجوقی كه برای اداره امور عراق به قم آمده بود، درسال 547 هـ . ق بنا شد .

این مدرسه كه دارای مسجدی نیز بود، یكی از بزرگ ترین مدارس قم محسوب می شد و در زیر صحن آن برای رفاه حال طلاب واهل علم در فصل تابستان ، سردابی مجلل و وسیع نیز ساخته شده بود.

در طی زمان در اطراف این مدرسه ، قیصریه وچهار سوق نوبنیان قم ساخته شد وبه این ترتیب سر در ورودی مدرسه در بازار شرقی قرارگرفت . این مدرسه از مقصوره ی مسجد نیز دری به طرف قیصریه داشت وقسمتی از محوطه جنوبی آن نیز جزء خیابان آذر شده بود. مدرسه غیاثیه براثر سیل ، درسال 1045 هـ . ق ویران شد وتنها سر در ورودی ومنار های آن به جای ماند.

مدرسه فیضیه

این مدرسه یكی از مشهورترین حوزه های علوم دینی جهان است . مدرسه فیضیه از نیمه ی نخست سده سیزدهم هـ . ق جایگزین " مدرسه آستانه " شد وبه اعتبار متون معتبر تاریخی ، از میانه ی سده ششم هـ. ق وجود داشت ود رعصر صفوی تجدید بنا شد . در این مدرسه در طول تاریخ طلاب زیادی ساكن بوده اند. می گویند حكیم وعارف مشهور" ملاحسن فیض كاشانی " نیزدر این مدرسه ساكن بوده و بعید نیست كه نام مدرسه مأخوذ از نام او باشد.

بنای مدرسه چهار ایوانی است و دو طبقه با چهل حجره ی تحتانی متعلق به دوره قاجار وچهل حجره فوقانی متعلق به سده چهاردهم هـ . ق ( 1340هـ . ق ) است كه به اهتمام حضرت آیت الله حائری یزدی بالای حجره های پیشین در گرداگرد میانسرا (حیا ط مركزی ) بنا شد . قدیمی ترین بخش مدرسه ، ایوان جنوبی آن است كه مزین به كاشی كاری های زیبای معرق ، متعلق به دوره صفوی است و سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) محسوب می شود. این بخش دارای تاریخ 929 هـ . ق است .

مدرسه حجتیه

یكی ازبزرگ ترین مدارس قم ، مدرسه حجتیه است كه درسال 1366 هـ .ق بنای آن از سوی آیت الله " سید محمد حجت كوه كمری تبریزی " آغاز شد . مرقد ایشان نیز دراین مدرسه جای دارد. این مدرسه مخصوص طلاب غیر ایرانی است.

مدرسه رضویه

این مدرسه در خیابان طالقانی قراردارد و از قدیمی ترین مدارس شهر قم به شمار می رود . می گویند حضرت امام رضا(ع) در سفر خود از مدینه به مرو از قم گذر فرموده ودر اینجا فرود آمده اند.

مدرسه دارالشفاء

مدرسه دارالشفاء كه متصل به مدرسه فیضیه است ، دراوایل دوره قاجاریه تأسیس شد . این مدرسه ابتدا به نام مدرسه فتحعلی شاه خوانده می شد تا آن كه در سال 1307 هـ . ق كامران میرزای قاجار سر در آن را تجدید كرد وحجره های آن را به دست تعمیر سپرد . از آن زمان این مدرسه دارالشفاء نام گرفته است . این مدرسه  به علت فرسودگی زیاد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به كلی تخریب و تجدید بنا شد . این مكان دویست حجره و یك سالن نمایش مجهز برای بر گزاری گردهمایی دارد.

مدرسه ستیه

مدرسه ستیه واقع درمیدان میرشهر قم جایگاه عبادت حضرت معصومه ( س) بود و اكنون عبادتگاه ایشان به طرز جالبی بنا شده است. در اطراف این مدرسه حجره هایی برای طلاب علوم دینی ساخته شده است.

مدرسه حضرت آیت الله گلپایگانی

این مدرسه درخیابان آیت الله مرعشی روبه روی مدفن شهدای آزادی خرمشهر قرار دارد. مهم ترین درس های حوزه علمیه شهر قم دراین مكان برگزار می شود.

مدرسه معصومیه

این مدرسه در سال 1360 شمسی از بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه ( س) با وسعت 15000 متر مربع و زیربنای 28000 متر مربع احداث شد ودرسال 1368 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت . مدرسه معصومیه دارای سالن اجتماعات ومسجدی بزرگ است.

بازار قم

بازار قم با مجموعه ای از راسته ، چهار سوق ، سرا و تیمچه ، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می رود . این مجموعه شامل دو راسته ی سر پوشیده با پوشش گنبدی است . سرپوشیده بودن بازار یك سو به سنت معماری بازار باز می گردد وازسوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان وناشی از هوای كویری قم است .

تهویه و نور رسانی بازار از طریق در یچه هایی كه در پوشش گنبدی آن تعبیه شده صورت می گیرد. این دریچه ها در بالای گنبد به شكل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شكل قلب مشاهده می شوند . تركیب نوری كه از سقف می تابد وحجم گنبدی سقف ، فضایی دلنشین به وجود می آورد.

مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امكانات محیطی از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است .

علاوه بر بخش سرپوشیده ، بازار قم دارای سراهایی نیزاست كه مجتمع تجاری بدون سقف هستند و معمولاً به تجارت عمده می پردازند. این سراها در حقیقت همان كاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آنها است.

بخش های وسیعی از بازار قم یعنی بازار كهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی كه بدان نیاز بود درآن جای گرفت . در دوران ناصرالدین شاه بازار قم روبه گسترش نهاد و " بازارنو" احداث شد ودر دو سوی این راسته نو، بناها ی تازه ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد . درسال های نخست دوره پهلوی نیز برمبنای ضرورت های تجاری موجود، بخش هایی به بازار نو افزوده شد.

این بازار ابتدا به صورت خطی و به شكل یك پارچه ساخته شد وازمیدان كهنه تا پل علیخانی ادامه داشت . بازارقم تیمچه ها ، سراها و... دیگری را هم در بر می گرفت . حدود پنجاه سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد وقسمت هایی از آن برای همیشه از میان رفت . درحال حاضر از بازار قدیم قم ، دوبخش " بازار كهنه " و" بازار نو" برجای مانده كه هر كدام از این بازارها حدود یك كیلومتر طول دارد. مساجد موجود در بازار قم با توجه به مقدم بودن وظایف مذهبی مسلمانان بر دیگر امور، كاربری خود را ازگذشته های دور تاكنون حفظ كرده اند. علاوه برمسجد جامع كه نزدیك بازار كهنه قرا ر دارد، در بازاركهنه ونو تعدادی مسجد بزرگ و كوچك با فاصله های اندك برای تأمین نیازهای معنوی كسبه و بازاریان و مشتریان و ساكنان اطراف بازار وجود دارد تا با شنیدن بانگ اذان در كوتاه ترین زمان به ادای نماز بپردازند.

اساساً مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای وارد شوندگان مطرح است تا با ذكر و یاد خدا وارد بازار شوند و هنگام نماز، یاد خداوند آنها را از كم فروشی ، تقلب وبی عدالتی باز دارد. همین امر موجب حضور توام بازار ومسجد طی قرون متمادی شده است. مسجد روابط روحی و معنوی حیات اجتماعی را تأمین می كند و بازار،  روابط اقتصادی جامعه را حیات می بخشد.

مساجد موجود در بازار قم عبارت اند از : مسجد مسگرها ، مسجد ملا جعفر ، مسجد امام حسین (ع) ، و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها ، مسجد رضویه ، مسجد میدان كهنه ( پامنار) و دو مسجد نماز خانه ای در بازار كهنه.

درنتیجه ی تحولات اجتماعی – اقتصادی دهه های اخیر، به تدریج  كالبد سنتی بازار متحول شده و فضاهای جدید و آراسته ، بافت سنتی بازار را برهم زد ه است . در بازار نو سه پاساژ" قائم "، " حجت " و" بوعلی سینا " جایگزین بخش هایی از بناهای قدیمی شده اند.

بازار كهنه

در دو سوی بازار كهنه هسته ی اولیه شهر قم یعنی محله ی " عربستان " و محله ی " لب چال " قرار دارد . كوچه عربستان كه محله عربستان حول آن شكل گرفته ، از دروازه  ری آغاز ودر محل بازار نو به گذر " عشقعلی " ختم می شود. این كوچه به احتمال یقین همان راه عراق واین محله نخستین قرار گاه مسلمانان بوده است . این بازار سرپوشیده كه از خیابان 45 متری عمار یاسر شروع شده و به میدان كهنه نزدیك خیابان طالقانی ختم می شود ، امروزه بیشتر به كارگاه ها اختصاص یافته است.

طول راسته ی بازار كهنه حدود یك كیلومتراست و خانه های مسكونی درمیان آن وجود ندارد. سقف این بازار از پوشش گنبدی ساخته شده است . این بازار دارای یك سرای بدون نام و سرایی به نام كاروانسرای ملا حسین است .

در قسمت انتهایی بازار كهنه ، میدانگاهی مستطیل شكل قرا ر دارد كه به نام " میدان كهنه " ، معروف و فضایی بازاست كه دورتا دورآن را مغازه های مختلف در بر گرفته است . در وسط این میدان ، دست فروشان به فروش میوه وتره بار مشغول اند . این قسمت دارای سقف كاذبی است كه توسط دست فروشان ایجاد شده است . در " میدان كهنه"  مسجدی هم به همین نام وجود دارد كه دارای برجی تاریخی است.

بازار نو

این بازار سرپوشیده شامل بازار مسگرها ، كفاش ها، راسته بازار و بازارچه حسین آباد است. این بازار ازسوی بازار مسگرها به خیابان 19 دی واز سمت بازارچه حسین آباد به خیابان طالقانی راه می یابد . یك قسمت ازاین بازار به دلیل احداث خیابان از آن جدا شده وخود به بازار نوشهرت یافته است . درخیابان آستانه و خیابان آیت الله نجفی مرعشی ( ارم ) دیگر ورودی های بازار نو قرار دارد. بازار مسگرها تا چهار سوق ادامه می یابد واز آن پس " راسته بازار" و انتهای آن را " بازار چه حسین آباد " می نامند . در اواسط این بازارچه میدانگاهی بدون سقف وجود دارد كه محل خرید وفروش تره بار است.

طول راسته ی بازار حدود یك كیلو متر و عرض آن به شش متر می رسد . كوچه ها ی تنگ مسكونی با محورهای فرعی به عرض دو تا سه متر به بازار پیوسته اند. این قسمت از بازار یك  طبقه است اما داخل حجره ها یك نیم طبقه برای انبار كالا ساخته شده است . درمیان راسته بازار نو نیز خانه های مسكونی وجود ندارد.

سقف راسته بازار شامل چهار نیم طاق و 78 طاق گنبدی و ارتفاع آن حدود شش متر است كه به صورت یك ردیف گنبد مشاهده می شود. ابتدای كوچه ها ی حاشیه ی بازار به هنگام پیوستن به راسته بازارنیز طاق بندی شده است.

بیشتر سراهای بازار قم در بازار نو و در جنوب راسته ی بازارنو قراردارند . نام این سراها اغلب از نام كالایی كه در آن معامله می شد و یا از نام بینانگذار آنها گرفته شده است . سرای بناها ، سرای صدراعظم ، سرای همدانی ها ، سرای حاج عسگرخان ، سرای حاج عباسقلی ، سرای بلیتی ها و سرای حاج میرزا از جمله این سراها هستند.

سراها یك راسته ی فرعی دارند كه در دوسوی آن مغازه ها ساخته شده و "دالون" نامیده می شوند. دالون بیشتر در مدخل سرا مشاهده می شود . این بخش از نظر هیاهو، خلوت تر از راسته ها ی اصلی بازاراست و نسبت به سقف بازار از ارتفاع كمتری برخوردار است .

بازار نو دارای یك چهار سوق است؛ از بازار مسگرها به اولین تقاطع كه برسیم چهارسوق مشهود است . با ورود به چهار سوق ، در مقابل ، سه راه بازار دیده  می شود كه در سمت راست آن بازار كفاش ها جای دارد . رو به روی بازار كفاش ها سرای بناها جای دارد. چهار سوق هشت طاق گنبدی دارد. بالای هر طاق یك دریچه ی دایره شكل و طرفین هر طاق ، دو دریچه به شكل قلب وجود دارد. چهار سوق دیگر بازار نو، بازار كفاش ها است كه به موازات بازار مسگرها قرار دارد. این چهار سوق به خیابان  19 دی منتهی می شود ودرمقابل سرای بناها واقع است. این بازار دارای 11 طاق گنبدی شكل و یك نیم طاق است كه در وسط هركدام ، یك دریچه ی دایره شكل و در طرفین آن دو دریچه به شكل قلب ساخته شده است .

تیمچه بزرگ قم

تیمچه بزرگ بازار قم درسمت شمال راسته بازار نو، یكی ا ز سه تیمچه ی شهر قم است . این بنا از آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی ایران است كه توسط هنرمند برجسته عصر ناصری ، استاد " حسن قمی " مشهور به " معمارباشی" در سال 1301 هـ . ق طراحی و اجرا شد . بانی بنا مرحوم حاج سید محمود طباطبایی تاجر بزرگ قم وپدرمرحوم حاج آقا حسین طباطبایی قمی است. دو تیمچه دیگر این بازار سال ها پیش هنگام احداث خیابان های جدید شهر قم از میان رفت . این دو تیمچه از تیمچه اصلی كوچك تر بودند و وجه تسمیه تیمچه بزرگ به همین امر باز می گردد.

این بنا از نظر وسعت ، هنر معماری و تزیینات ، ازجمله بناها ی منحصر به فرد به شمار می رود. تیمچه بزرگ قم متشكل از بنایی با دوطبقه بالا با 12 غرفه دارای اُرسی های زیباست كه بیشتر آنها از بین رفته اند . بالای حجره ها در زوایا مقرنس گچی مشاهده می شود.

سقف تیمچه سه چشمه است كه قسمت وسطی به دهانه 15 متر وارتفاع 15 متر دارای دو پوشش است . طول این بخش 28 متر وبدون ستون است . چشمه ی میانی با بلندی و دهانه ی 15 متر دارای پوشش آجری ظریف و آراسته با مقرنس گچی درزوایا است . گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیرآن شمسه كاری با اسلوب رسمی بند ی و یزدی بندی است . دراین پوشش ها همچنین روزنه هایی برای تأمین روشنایی داخل بنا در نظر گرفته شده است .

معماری زیبا و مجلل تیمچه ، تجارت تك كالایی آن ، جایگاه طراز اول ، و سكوت و آرامش از ویژگی های تیمچه بزرگ بازار قم است . تیمچه با دو ورودی به راسته بازار نو راه می یابد.

کتاب میراث فرهنگی استان قم

زهره پری نوش - سایت تبیان