روایت یوسف و زلیخا در هفت اورنگ ابراهیم میرزا - بخش اول

شرح مجلس اول

داستان یوسف و زلیخا یکی از داستان های جذاب قران مجید است که به احسن القصص شهرت دارد. هنرمندان بسیاری در طول تاریخ درخشان نگارگری ایران به تجسم این داستان پرداخته اند اما شاید هیچ کدام از آن ها به زیبایی و تنوع نگاره های هفت اورنگ ابراهیم میرزا نباشد.

دوران سلطنت صفویان، یکی از درخشانترین ادوار هنر اسلامی ایران است. رشد و شکوفایی در تمامی هنرها اعم از معماری، صنایع دستی و خوشنویسی نشانگر بسترسازی شاهان صفوی برای بالنده شدن هنر ، تحت حمایت دربار شاهانه است. هرچند با ظهور مکتب نگارگری اصفهان، هنر نقاشی ایرانی به سوی تک فام شدن و جدایی از متن پیش رفت، اما در واپسین دوران حیات خود، یعنی مکتب تبریز دوم ، به چنان اوجی رسید که امروزه شاهنامه تهماسبی با 258نگاره را یکی از مهم ترین آثار کتابت ایرانی می دانند.
پس از شاهنامه تهماسبی، کتاب هفت اورنگ ابراهیم میرزا درخشان ترین اثر برجای مانده از نسخ خطی صفوی است. این کتاب شامل هفت مثنوی است که به تقلید از خمسه نظامی توسط مولانا نورالدین عبدالرحمان جامی (897-817ه   .ق) سروده شده است.

نسخه هفت اورنگ ابراهیم میرزا تمامی این هفت مثنوی را دربرگرفته و برای هریک چند نگاره تخصیص داده است:
1- سالسله الذهب؛ شامل سه دفتر و مجموع 6 تصویر و به خط مالک دیلمی
2- یوسف و زلیخا؛ شامل 6تصویر به خط محب علی
3- سبحه الابرار؛ شامل 5تصویر به خط شاه محمد نیشابوری
4- سلامان و ابسال؛ شامل 2تصویر به خط عیشی ابن عشرتی
5- تحفه الاخرار؛ شامل 3تصویر به خط رستم علی
6- لیلی و مجنون؛ شامل 3تصویر به خط محب علی
7- خردنامه اسکندری؛ شامل سه تصویر

با توجه به راقمه موجود در کتاب، زمان شروع کتابت این نسخه برابر با 963 ه    و زمان خاتمه آن 972 ه   .ق است؛ یعنی در مجموع 9سال برای تهیه این نسخه زمان صرف شده است. با توجه به نوع نگاره ها، مکتب نسخه، تبریز دوم است، و کتاب در مجموع 300 برگ دارد. کل نسخه به خط زیبای نستعلیق و در برگه های 345*234 میلی متری خوشنویسی شده است.
همانطور که گفته شد در نگارش این نسخه ، خطاطان متفاوتی دست داشته اند، همینطور نگارگران مختلف می باید 28مجلس این کتاب را تصویرگری کرده باشند که با توجه به عدم امضاء نگارگر در آن دوران، می توان نگارگران احتمالی را به شرح زیر حدس زد:
شیخ محمد، مظفر علی، میرزا علی، آقامیرک، عبدالعزیز و نقاش قدیمی

ابراهیم میرزا که بود؟

همانطور که گفته شد این نسخه به هفت اورنگ ابراهیم میرزا مشهور است. ابراهیم میرزا (984-964ه   .ق) پسر بهرام میرزا (برادر شاه تهماسب صفوی) و زینب سلطان، از اهالی شیروان بود. شاه تهماسب صفوی، به ابراهیم میرزا توجه و علاقه خاصی داشت و از شعور و درایت وی احساس غرور می کرد. از این رو معصوم بیگ صفوی ، از اعضای دیوان اعلا را استاد و راهنمای وی معین کرد تا وی را برای اداره امور کشور و نیز آشنایی با امور فرهنگی ، آموزش دهد. همسر ابراهیم میرزا، گوهرسلطان خانم، از دختران شاه تهماسب بود و این وصلت خانوادگی موجب تحکیم جایگاه ابراهیم میرزا می شد. متاسفانه پس از فوت شاه تهماسب (983ه   .ق) و هنگام به سلطنت رسیدن اسماعیل دوم، ابراهیم میرزا در سال 984ه   . و به دستور شاه جوان، به قتل رسید؛  ولی خوشبختانه کار کتابت و نگارگری هفت اورنگ حداقل ده سال پیشتر اتمام یافته بود.

همان طور که اشاره شد، سبک کار هفت اورنگ ابراهیم میرزا، در قالب مکتب تبریز است. مکتب تبریز در تقابل با مکتب هرات که بیشتر از فضاهای هندسی ، لایه های خاکستری رنگ و نیز وقار ایستایی منحصر به فردی استفاده می کند، دارای تحرک فزون تر، رنگ های درخشان تر و پویایی بیشتر است. اگر واژه ایستا بتواند مبین ترکیب بندی های مکتب هرات باشد، به طور یقین واژه پویا مبین اغلب ترکیب بندی های مکتب تبریز است.
این عامل پویایی، مانند خط مرتبطی ، تمام 28 مجلس هفت اورنگ ابراهیم میرزا را مانند گردش یک اسلیمی به هم پیوند می دهد و از آن (با وجود تنوع مضامین) مجموعه ای هماهنگ و یکدست می سازد.
شاید یکی از زیباترین و در عین حال شیرین ترین داستان های هفت اورنگ جامی ، داستان یوسف و زلیخا است که مولانا عبدالرحمان جامی آن را براساس قصص قران مجید انتخاب کرده و در دفتر دوم هفت اورنگ به نظم درآورده است

این نامه که یوسف و زلیخاست به نام
خطش چو خم زلف بتان غالیه فام
نقشش چو لب سبز خطان رنگ آمیز
نظمی ست که می رساند از وحی پیام

در مجموع 6مجلس از داستان قرانی بسیار زیبا و خیال انگیز، یوسف و زلیخا در هفت اورنگ ابراهیم میرزا به تصویر درآمده است که چهار مورد آن منسوب به شیخ محمد (مصور) و دو مورد آن منسوب به مظفرعلی، از نگارگران شاخص دربار شاه تهماسب صفوی است.

مجلس نخست:

" آمدن زلیخا به مصر برای ازدواج با عزیز مصر"
منسوب به شیخ محمد، اندازه نگاره: 195*291 م.م

زلیخا که تصور می کرد عزیز مصر، مرد دلخواهی است که در رویاهایش دیده است، به درخواست پدر برای ازدواج با وی عازم مصر می شود. زلیخا چون اشتیاقی بسیار برای دیدن چهره واقعی همسر آینده اش داشت، از ندیمان می خواهد تا شکافی در چادر ایجاد کنند تا همسر آینده اش را ببیند.  چون زلیخا از شکاف چادر عزیز مصر را مشاهده می کند، متوجه می شود که او مرد آرمانیش نیست و شروع به زاری می کند. او در میان زاری اش از خداوند سوال می کند که چرا در رویا جوانی رعنا به وی نموده ولی در بیداری، واقعیت چیز دیگری است؟ به او پیغام می رسد که با صبوری مصائب اش مرتفع خواهند شد.
شیخ محمد مصور ، که به احتمال زیاد این نگاره توسط او اجرا شده ، مجلس را برای هفت اورنگ در لحظه ای انتخاب کرده است که زلیخا به دروازه شهر نزدیک شده، عزیز مصر برای استقبال به پیشواز آمده و آماده ریختن سکه های طلا به سر و روی زلیخا است. شتر خرمایی رنگ و نیز اسب سپید عزیز مصر، که هر دو از طراحی بی نظیری برخوردار هستند، در فضایی خلوت قرار گرفته اند که از دیگر اجزای پرتحرک و شادمان تصویر مجزایشان می سازد. در گوشه پایین، سمت چپ تصویر، به میمنت ورود زلیخا به مصر، نوازندگان مشغول نواختن دایره، سه تار، فلوت، کمانچه و موسیقار هستند و دو پسربچه با دُقک و قاشقک به رقص و پایکوبی مشغول هستند. در کتیبه دروازه شهر، که از چندین زاویه مختلف و متعدد تصویر شده آمده است:

ای سودات بر رخ ایام خال عنبرین
عزت فردوسی و رشک نگارستان چین

بیت فوق از مثنوی یوسف و زلیخا نیست و شیخ محمد صرفا برای وصف زیبایی زلیخا این ابیات را انتخاب کرده و در کتیبه قرار داده است. این احتمال نیز وجود دارد که شیخ محمد با این نگاره، هم مجلس ورود زلیخا را به مصر تصویر مرده و هم اینکه به میمینت ازدواج سلطان ابراهیم میرزا (سفارش دهنده و حامی هفت اورنگ) با گوهرسلطان خانم، دختر شاه تهماسب صفوی (که احتمالا بین سال های 964 تا 967ه   .ق بوده است) و نیز تقارن آن با کتابت و نقاشی هفت اورنگ، مجلس را به این صورت ترکیب بندی کرده و به انجام رسانده است.*

ادامه دارد....

پی نوشت:
* قصص قران در هفت اورنگ ابراهیم میرزا، مهدی حسینی، فصلنامه هنرنامه ، شماره