طنزهای تلویزیون ؛فیتیله تعطیله
تا برنامه ای جدید از تلویزیون پخش می شود یا فیلمی روی پرده سینما می رود، همه رسانه ها گوش به زنگ می شوند تا مانع پخش آن برنامه شوند که داغ ترین نمونه آن توقیف برنامه شاد و سر گرم کننده فیتیله است...
تا برنامه ای جدید از تلویزیون پخش می شود یا فیلمی روی پرده سینما می رود، همه رسانه ها گوش به زنگ می شوند، زیرا خوب می دانند که حتما صدایی از گروهی، صنفی، سازمان یا نهادی و یا حتی قومیتی در می آید تا موضوع را داغ کند و زورش را بزند که مانع پخش آن برنامه یا فیلم شود. اعتراض های اقوام یا مشاغل مختلف به سریال ها یا فیلم هایی که آنان را سوژه خود قرار داده اند، تاریخچه ای طولانی دارد و در مواردی نیز این اعتراض ها موفق شده اند. گاهی نیز موضوع با تغییر متن در صداگذاری مجدد ختم به خیر شده است. مثلا «فلورا سام» کارگردان سریال «ما فرشته نیستیم» مجبور به حذف لهجه لری بازیگران این مجموعه تلویزیونی شد. سه گانه «پایتخت» نیز با اعتراض بعضی مردم و مسئولان به گویش به کار رفته در آن دچار مشکل شد. صدای اعتراض پزشکان، روانپزشکان و روانشناسان هم پس از پخش سریال های «اغما» و «ساختمان پزشکان» که شخصیت های اصلی آنان را تشکیل داده بودند، بلند شد. این اعتراض ها زمانی که سریال یا فیلم ها درون مایه ای طنز داشته باشند بیشتر و شدیدتر هم می شود. آخرین نمونه آن هم واکنش اخیر پزشکان به سریال طنز «در حاشیه» است كه موجب شد این سریال با پایان زود هنگام مواجه شود اما حالا نوبت به برنامه سرگرم کننده فیتیله رسیده است که به دلیل بی دقتی عوامل و رنجش خاطر هموطنان ترک متوقف شد.
مرز توهین کجاست؟
اولین دلیلی که باعث می شود به یک برنامه تلویزیونی و به خصوص طنز واکنش داده شود، این است که آن را «توهین» تلقی می کنند. البته باید این موضوع را در نظر گرفت که از هر طنزی می توان برداشتی توهین آمیز داشت و این بستگی به رویکردی دارد که نقاد به نقد آن برنامه در پیش می گیرد. اگر فرد در موضع بیم و هراس از نقد قرار بگیرد، ممکن است هر گونه طنزی را درباره خود توهین تلقی کند، حتی اگر در این طنز فقط «اشاره ای کوچک» به او شده باشد.
«طنزهراس» شده ایم
این ترس از توهین و شاید انتقاد در حالی در جامعه ما بروز پیدا کرده است که اساسا سازوکار تولید و بازتولید طنز در جامعه، با افزایش محدویت ها و افزایش «طنزهراسی» در جامعه رابطه ای مستقیم دارد. هر چه طنز و طنزپردازی با محدودیت مواجه شود، یا هراس از طنز در گروه ها و سازمان های جامعه افزایش یابد، به همان اندازه بر تولید طنز و فضای طنز در جامعه افزوده می شود.ذات طنز و طنزپردازی به گونه ای است که هر چه بیشتر سرکوب و محدود شود، تولید آن بیشتر و متنوع تر خواهد شد. طنز در شرایطی که با محدودیت مواجه می شود، راهش را از ادبیات رسمی به سوی ادبیات غیررسمی و مردمی باز می کند و به پیش می رود. در واقع، واکنش جامعه به مسائل و مشکلات جامعه، فرهنگ، سیاست و اقتصاد، سازوکارهای متعددی دارد. اعلام نارضایتی و اعتراض از طریق نقد وضع موجود به صورت رسمی (در مطبوعات و رسانه ها در صورتی که فضای باز برای نقد وجود داشته باشد) و همچنین از طریق انعکاس مسائل و مشکلات در آثار ادبی و هنری، مطایبه، لطیفه و طنز از قالب های جدی نقد اجتماعی به شمار می رود.
طنز توهین نیست
بعضی از گروه ها یا نهادها ممکن است به بهانه اینکه در قالب طنز یا به نام طنز به آنها یا اعضای آنها توهین می شود، در مخالفت با هر گونه طنزی که در مورد آنها یا اعضای آنها ساخته می شود، جبهه گیری کنند یا واکنش های سلبی و امتناعی نشان دهند. صنوف یا نهادها معمولا تمایل دارند تصویری پاک و منزه در ذهن مردم، مخاطبان یا ذی نفعان خود داشته باشند. بنابراین «بعضی» نهادها یا گروه ها هر چیزی که این تصویر را مخدوش کند، بر نمی تابند و در چنین وضعی، ممکن است در مقابل یک کاریکاتور یا طنز درباره عملکرد، وظایف یا اعضای آنها، واکنش منفی نشان دهند.این گونه نهادها به جای تلاش برای ترمیم نقاط ضعف و تصویر مخدوش خود، راحت ترین راه را انتخاب می کنند: جلوگیری حداکثری از هر گونه نقد در هر قالب و هر شکل.
نگاه قانون به توهین عام
«توهین» در لغت به معنای خوار داشتن و خفیف کردن است و در اصطلاح حقوقی، جرمی است که در آن فردی با استفاده از گفتار، نوشتار، حرکات و ایما و اشاره، موجبات تحقیر و هتک حیثیت دیگری را فراهم آورد. معیار تشخیص توهین، عرف است، بر خلاف جرایمی مانند جعل و علت تصادفات که معیار تشخیص نظر کارشناس است.
قانونگذار با توجه به شخصیت مخاطب جرم توهین یا در مواردی هم با توجه به نوع و وسیله اش، این جرم را تعریف کرده است. بر این اساس، توهین به مقدسات و انبیا، توهین به بنیانگذار انقلاب اسلامی و مقام معظم رهبری، توهین به رئیس کشور خارجی در خاک ایران، توهین به مأموران دولتی، توهین به زنان و کودکان، توهین به وسیله نظم و نثر و هجو اعم از کتبی یا شفاهی، توهین به افراد عادی یا به مأموران دولتی، توهین نظامی به ما فوق، توهین به وکیل دادگستری حین دفاع و مواردی از این دست، جرم است.
در این میان، باید به این نکته نیز توجه کرد که اهانت برای تلقی شدن به عنوان جرم باید صریح یا ظاهر و همچنین مخاطب آن مشخص باشد و در غیر این صورت، توهین مجرمانه تلقی نمی شود.
ترک زبان ها حق اعتراض دارند؟
درباره برنامه فیتیله حرف هموطنان ترک این است که قومیت آنان مورد توهین قرار گرفته است. در این میان و با توجه به مواردی که مطرح شد، اگر بر فرض این مورد نیز محقق شود، این افراد می توانند اعتراض و اعاده حیثیت کنند اما این را نیز باید در نظر گرفت که در این برنامه، مواردی به زبان طنز بیان می شود که بارها و بارها در برنامه های دیگر شاهد آنها بوده ایم و مورد تاکید قرار گرفته است و همچنین منجر به متوقف شدن برنامه هم نشده است!
کمی تحمل، لطفا!
در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما و دیگر نهادهای نظارتی، ممیزی ها و نظارت های گوناگون بر تولید آثار ادبی و هنری وجود دارد. حالا تصور کنید اگر هر وزارتخانه، گروه یا صنف (معلم ها، راننده ها، کارمندها در ادارات مختلف، بازاری ها، دانشگاه ها ،قومیت ها و...) نیز بخواهد خودش را تافته ای جدا بافته تصور کند و رأسا ممیزی هایی را اعمال کند یا درخواست اعمال ممیزی هایی داشته باشد، چه خواهد شد؟! چنین برخوردهایی نه تنها در تضاد با مفاد قانون اساسی کشور (حق آزادی بیان و نقد) بلکه در تعارض با حقوق شهروندی و جامعه مدنی است.
در پایان و با توجه به خشم عمومی از اتفاق اخیر برنامه فتیله ذکر این نکته ضروری است که برنامه سازان باید بشدت از موارد حساسیت زا پرهیز کنند. اتفاقی که در برنامه زخ داد از برنامه با سابقه فتیله بعید بود. این نکته بحث مفصل تری می طلبد که باید در جای خود بسط داده شود.
