بحثی کوتاه پیرامون سند خطبه صدیقه کبری علیهاالسلام
ایام سوگواری بانوی دو عالم حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا سلام الله علیها را به همه خوانندگان محترم تسلیت عرض کرده و از فرصتی که فراهم شده برای بحث از یکی از مهمترین میراث معنوی ایشان بهره می‌‌گیرم.
مهمترین متنی که از بزرگ بانوی اسلام به یادگار مانده است، خطبه‌ای است که حضرتشان در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و در جمع مهاجرین و انصار ایراد فرمودند. اگر چه علت اصلی ایراد این سخنرانی- و به اصطلاح شأن نزول آن- غصب زمینهای فدک توسط حکومت وقت عنوان شده است، اما حضرت زهرا سلام الله علیها در این سخنرانی بخش بیشتر فرمایشات خود را به بحث و بررسی از معارف اسلام پرداختند و به صورت فشرده به مسائل مهمی اشاره کردند.
خوشبختانه متن این خطبه در اختیار همه هست و ترجمه آن هم توسط افراد مختلفی عرضه شده است. علمای برجسته‌ای هم به شرح این خطبه پرداخته‌اند که یکی از بهترین آنها اثر دو جلدی مرحوم آیت الله سید عزّالدین زنجانی است که توسط بوستان کتاب قم تجدید چاپ شده است. چه مناسب است که در ایام فاطمیه، همه ما حداقل یک بار متن فرمایشات حضرت را مطالعه کنیم و بهره ببریم.
ما در این نوشتار کوتاه به بررسی سند این خطبه می‌پردازیم و امیدواریم که بتوانیم در فرصت دیگر وارد بحثهای محتوایی شویم.(1)
افرادی که این خطبه را در آثارشان روایت کرده‌اند به دو دسته تقسیم می‌شوند:
کسانیکه متن این خطبه را به طور کامل و یا حداقل بخش زیادی از آن را نقل کردند و کسانیکه بخشی از آن را در آثارشان گزارش داده‌اند:
دسته اول همانند:
-احمد بن ابی طاهر ابن طیفور ( م 280 ) (2)
-ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهری ( م 323 )
-ابو الطیب محمد بن اسحاق بن یحیی الوشاء ( م 325 )
-القاضی النعمان بن محمد التمیمی المغربی ( م 363 )
-ابو جعفر محمد بن علی بن الحسین المعروف بالشیخ الصدوق ( م 381 )
-ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه ( 323 – 410 )
-ابوالفرج الاصفهانی ( م 356 )
-محمد بن محمد بن نعمان المعروف بالشیخ المفید ( م 413 )
- ابو سعد منصور بن الحسین الابی ( م 421 )
- السید المرتضی علی بن الحسین الموسوی علم الهدی ( م 436 )
- ابو جعفر محمد بن الحسن الشیخ الطوسی ( م 460 )
- محمد بن جریر بن رستم الطبری ( از علمای قرن پنجم )
- محمد بن الحسن بن محمد بن حمدون ( م 562 )
- ابن شهر آشوب محمد بن علی ( م 588 )
- ابو منصور احمدبن علی بن ابی طالب الطبرسی ( از عالمان سده ششم )
- مجد الدین مبارک بن محمد المعروف بابن الاثیر ( م 606 )
- یوسف بن قزغلی المعروف بسبط ابن الجوزی ( م 654 ) مۆلف کتاب ارزشمند «تذکرة الخواص» (3)
- ابو محمد المنصور بالله الحسن بن محمد بن احمد بن یحیی الهادی الی الحق الیمنی ( م 670 )
- کمال الدین میثم بن علی بن میثم البحرانی ( م 679 )
- جمال الدین یوسف بن حاتم الشامی ( از دانشمندان قرن هفتم )
- محمد بن احمد الباعونی الدمشقی ( م 871 )
دسته دوم همانند:
- خلیل بن احمد الفراهیدی ( م 175 )
- عبد الله بن مسلم بن قتیبه الدینوری ( م 276 )
- یحیی بن الحسین بن القاسم ( 298)
- ابوبکر محمد بن الحسن بن درید ( م 321 )
- عبد الرحمان بن عیسی بن حماد الهمدانی ( 320 )
- حسین بن حمدان الخصیبی ( م 334 )
- علی بن الحسین المسعودی ( م 346 )
- محمد بن احمد الازهری ( م 370 )
- ابو احمد الحسن بن عبد الله بن سعید العسکری ( م 382)
- ابو عبید احمد بن محمد الهروی صاحب الازهری ( م 401 )
- جار الله محمود بن عمر الزمخشری ( م 538 )
- السید مرتضی الرازی ( از علمای قرن ششم )
- ابوالفرج عبد الرحمان ابن الجوزی ( م 597)
- مبارک بن محمد الجزری المعروف بابن الاثیر ( م 606 ) در کتاب « منال الطالب »
- جمال الدین محمد بن مکرم المعروف بابن منظور ( م 711 )
از آنجا که اشاره به تک تک این افراد در این نوشتار کوتاه ممکن نیست تنها به ذکر نمونه ای می پردازیم.
ابن طیفور این خطبه را در کتاب معروف « بلاغات النساء» روایت کرده است. این منبع شاید قدیمی ترین کتابی است که ما در اختیار داریم.
جناب شیخ صدوق(ره) به نقل این خطبه در کتاب شریف «علل الشرایع» پرداخته و بابی را به آن اختصاص داده است.
سبط ابن جوزی در« تذکرة الخواص» بخشی از این خطبه را- البته خیلی ناقص- روایت کرده است. (4)
اما راویانی که به روایت این خطبه پرداخته‌اند: حضرت امام باقر علیه السلام، حضرت امام صادق علیه السلام، زینب کبری علیها السلام، زید پسر امام سجاد علیه السلام، عائشه دختر ابوبکر، عامر بن شراحیل الشعبی، عبد الله بن الحسن، عبد الله بن عباس، عبید الله بن محمد ابن عائشه (5)، عوانة بن الحکم، هشام الکلبی.
از آنجا که گزارش دادن از روایتِ همه این افراد به درازا می‌کشد، تنها به ذکر منابع روایت امامان باقر و صادق و حضرت زینب علیهم السلام، بسنده می‌کنیم:
روایت امام باقر علیه السلام در کتاب «السقیفة» ابوبکر جوهری- متوفی323- آمده که متاسفانه در دسترس نمی‌باشد اما ابن ابی الحدید معتزلی- متوفی655- که این کتاب را در اختیار داشته است، خطبه را با سند جوهری از امام باقر علیه السلام نقل کرده است.
روایت امام صادق علیه السلام تنها ماجرای پس از خطبه را در بر دارد که حضرت زهرا علیهاالسلام پس از بازگشت از مسجد به امیر المۆمنین علیه السلام در زمینه سکوتشان اعتراض می‌کنند. این روایت را شیخ طوسی، ابن شهرآشوب و طبرسی روایت کرده‌اند.(6) مرحوم مجلسی در زمینه توجیه این اعتراض بیاناتی دارند که خوانندگان می‌توانند مراجعه کنند.(7)
روایت حضرت زینب علیهاالسلام هم در کتاب «السقیفة» آمده است که چون در دسترس ما نیست، ابن ابی الحدید به روایت آن پرداخته است. همچنین اربلی- متوفی693- آن را گزارش کرده است.
خلاصه بررسی ما از گزارشات نقل شده درباره این خطبه، تردیدی در صدور اصل آن از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام باقی نمی‌گذارد، چرا که تعدد نقل آن به حدی است که ضعف سندی تک تک آنها را جبران می‌نماید و البته برای بحث از اختلاف نسخ و کم و زیادی نقلها باید بحث دیگری را ترتیب داد.
پی نوشت:
1) مرجع نگارش ما در این مقاله کتاب عربی« خطب سیدة النساء فاطمة الزهرا سلام الله علیها» از محمد جواد محمودی بود. دارالحبیب، الاولی1429.
2) تمام تاریخها به هجری قمری می‌باشد.
3) خوشبختانه این کتاب به زبان فارسی ترجمه شده است.
4) تذکرة الخواص 399.
5) مقصود عائشه دختر طلحه است.
6) امالی طوسی ح8 در مجلس38؛ المناقب2/50 و الاحتجاج1/145.
7) بحارالانوار29/324.
سید محمد مهدی رفیع پور
مدّرس حوزه و دانشگاه
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
مطالب مرتبط:
خطبه فدكیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها
