تبیان، دستیار زندگی
دانشمندان معتقدند حدود 12000 گونه مختلف مورچه در جهان وجود دارد. مورچه ها تقریبا در همه نقاط دنیا به جز قطب جنوب به دلیل سرمای شدید، زندگی می کنند. از نکات قابل توجه راجع به مورچه ها اینست که آنان قادرند جسمی به اندازه ی 20 برابر وزن خودشان را حمل کنند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : سارا قیصری
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

زندگی مورچه ها- جلسه اول

اهداف: 

آشنایی با مورچه ها، زندگی گروهی مورچه ها ، تقسیم وظایف در بین مورچه ها

وسایل مورد نیاز: ----------------------------------

مقدمه:

در این جلسه سعی خواهیم کرد شما را با ساختار بدن مورچه و نحوه زندگی مورچه هایی که در اطرافمان زندگی می کنند، آشنا سازیم.

دانشمندان معتقدند حدود 12000 گونه مختلف مورچه در جهان وجود دارد. مورچه ها تقریبا در همه نقاط دنیا به جز قطب جنوب به دلیل سرمای شدید، زندگی می کنند. از نکات قابل توجه راجع به مورچه ها اینست که آنان قادرند جسمی به اندازه ی 20 برابر وزن خودشان را حمل کنند. اجزای بدن یک مورچه به طور کلی از قسمت های سر، پاها، بال ها ( بعضی از مورچه ها بال ندارند.) و قسمت شکمی نام برد.

در سر مورچه ها حسگرهای زیادی وجود دارد. مانند بیشتر حشرات دیگر چشم های مورچه ها از چندین عدسی ریز متصل به هم تشکیل شده است. تصویری که مورچه ها می بینند کیفیت بالایی ندارد اما با این حال قدرت جهت یابی مورچه ها را افزایش می دهد البته بعضی از انواع مورچه ها به طور کلی کور هستند.

همه مورچه ها شش پا دارند و در انتهای هر پا پنجه هایی قرار دارد که در بالا رفتن بر روی دیوار کمکشان می کند. جالب اینست که مورچه ها گوش ندارند و برای شنیدن از احساس لرزش در اطراف پاهایشان استفاده می کنند. همچنین مورچه ها ریه ندارند و اکسیژن از محفظه های کوچکی که در سراسر بدن مورچه ها وجود دارد، به بدن آن ها نفوذ می کند ودی اکسید کربن نیز به همین طریق از بدنشان دفع می شود.

زندگی گروهی مورچه ها:

در هر لانه، مورچه ها به سه دسته تقسیم می شوند: ملکه، مورچه های نر و مورچه های کارگر ماده. مورچه های کارگر برخلاف مورچه های نر و ملکه بال ندارند. کار مورچه ملکه فقط تخم گذاری است. در واقع بعد از اینکه یک ملکه بالغ شد، باقی عمر خود را فقط تخم گذاری می کند و در بعضی از گونه ها، مورچه ملکه روزانه حدود 1000 تخم می گذارد.

وظیفه مورچه های نر فقط جفت گیری است البته مورچه های نر مدت زیادی پس از جفت گیری زنده نمی مانند، درحالیکه مورچه ملکه سال های زیادی زنده می ماند حتی یک مورچه ملکه می تواند حدود 7 سال عمر کند.

زندگی مورچه ها- جلسه اول

تصویر یک مورچه ملکه در کنار مورچه های دیگر

هرلانه ی مورچه می تواند یک و یا بیشتر ملکه داشته باشد. در لانه ی مورچه ها، مورچه های سرباز هم وجود دارد که از ملکه، غذای ذخیره و لانه محافظت می کنند و برای پیدا کردن غذا به لانه ی مورچه های اطراف حمله می کنند و اگر بر لانه آن ها غلبه کنند، تخم های ملکه ی آنان را با خود می برند و پس از اینکه مورچه ها از تخم در آمدند به عنوان مورچه برده از آنان استفاده می کنند. از جمله شغل های مورچه های کارگر می توان به نگهداری از تخم های ملکه و مورچه های کوچک، جمع آوری غذا و ساختن لانه اشاره کرد.

زندگی مورچه ها- جلسه اول

تصویری از یک لانه مورچه ها

مورچه ها رنگ های متفاوتی دارند. بیشتر مورچه ها به رنگ های قرمز، سیاه و سفید هستند اما تعداد کمی از آنان به رنگ های سبز و برخی از گونه های گرمسیری مورچه ها دارای درخشش فلزی اند. بیشترین تنوع در گونه های مورچه ها در مناطق استوایی است.

تبدیل تخم به مورچه بین 20-45 روز زمان می برد و به طور میانگین حدود 30 روز می باشد.

زندگی مورچه ها- جلسه اول

مراحل تبدیل تخم مورچه به مورچه

سوال: آیا تا به حال به تأثیر سرما روی مورچه ها دقت کردید؟

جواب: شاید اغلب فکر کنیم که هوای سرد موجب مرگ تمام حشرات مثل ملخ ها و پشه ها و... می شود، اما واقعیت چیز دیگریست. بعضی از حشرات مانند مگس ها و مورچه ها تحت تأثیر سرما نمی میرند و حتی در دمای کمتر از نقطه انجماد بدنشان هم زنده می مانند و به خواب زمستانی می روند. با گرم شدن محیط از خواب زمستانی بیدار شده و به زندگی خودشان ادامه می دهند.

سوال: چه فرآیندی در بدن مورچه ها اتفاق می افتد که حتی در دمای پایین تر از دمای انجماد بدنشان، زنده می مانند؟

جواب: در بدن مورچه ها در هوای سرد نوعی الکل تولید می کنند که دمای انجماد بدنشان را کم می کند و باعث می شود که مایع داخل بدنشان دیرتر یخ بزند ( حتما در کتاب های فیزیک خوانده اید که هر نوع ناخالصی منجر به کاهش دمای انجماد مایعات می شود).

فعالیت: یک شکلات در محیط بیرون بگذارید تا مورچه ای روی آن بنشیند سپس آن را در ظرفی داخل یخچال قرار دهید، پس از چند ساعت شکلات را بردارید، به مورچه ای که روی شکلات خواب است نگاه کنید. به نظر شما بعد از مدتی چه اتفاقی برای مورچه می افتد؟

ایجاد ارتباط در مورچه ها:

مورچه ها با استفاده از فرومون ها (ماده شیمیایی بودار تولید شده به وسیله حیوانات برای ایجاد ارتباط گروهی)، صداها و لمس با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند که استفاده از فرومون ها به عنوان سیگنال های شیمیایی در ایجاد ارتباط رایج تر است. مانند دیگر حشرات مورچه ها نیز با استفاده از شاخک های بلند و نازک خود، بوهای مختلف را حس می کنند. در واقع هر دو شاخک اطلاعاتی درباره جهت و شدت بو به مورچه ها منتقل می کنند.

سوال: مورچه ها چطور راه برگشت به لانه هایشان را پیدا می کنند؟

جواب: از آنجایی که بیشتر مورچه ها روی سطح زمین زندگی می کنند، با حرکت بر روی زمین مسیرهای فرومونی ایجاد می کنند. هنگامیکه مورچه-ها مسیر فرومونی را برای یافتن غذا طی کردند از همین مسیرها نیز برای برگشت به لانه استفاده می کنند.

این مورچه ها می توانند حدود 200 متر از لانه خود دور شوند و با استفاده از مسیرهای فرومونی به لانه خود بازگردند حتی در تاریکی شب. مسافت طی شده توسط مورچه ها به وسیله یک سیستم داخلی در بدنشان اندازه گیری شده و شمارش گام ها ثبت می شود. همچنین با در نظر گرفتن جابجایی اشیا در میدان دیدشان مسیر پیموده شده را ارزیابی می کنند تا از لانه خیلی دور نشوند.

هر مورچه له شده فرومونی ساطع می کند که بیشتر شبیه یک هشدار به بقیه مورچه ها است و مورچه های اطراف را به سمت خود جذب می کند. در گونه هایی از مورچه ها، از فرومون ها برای گیج کردن دشمن هم استفاده می شود. در بعضی دیگر از مورچه ها، هنگامی که ملکه تولید فرومون خود را متوقف می کند، مورچه های کارگر شروع به پرورش ملکه های جدید برای لانه خود می کنند. البته بعضی دیگر از مورچه ها با ایجاد صدا توسط آرواره ها و بخش های شکمی بدنشان با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند.

زندگی مورچه ها- جلسه اول

یک مسیر ایجاد شده توسط مورچه ها

تکلیف:

شما نیز می توانید به محیط اطراف خود بیشتر توجه کنید مثلا در حیاط منزلتان و یا هنگامی که به طبیعت می روید سعی کنید مسیرهای حرکت مورچه ها را شناسایی کنید (که همان مسیرهای فرومونی هستند) و یا لانه های آن ها را پیدا کنید. پس از شناخت یک مسیر فرومونی مقداری الکل بر روی قسمتی از مسیر بریزید و مدتی منتظر بمانید و به مسیر نگاه کنید. چه اتفاقی می افتد؟ آیا مورچه ها همان مسیر را دنبال می کنند؟

نتایج خود را به صورت تصویری برای کلاس ارایه دهید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: ----------------------

منابع مطالعه: -----------------------------------

زندگی مورچه ها، جلسه اول

زندگی مورچه ها، جلسه دوم

زندگی مورچه ها، جلسه سوم

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تنظیم: یگانه داودی