تاریخچه پرستاری
پرستاران، خادمان بی‌منت و فرشتگان سپیدپوش جامعه هستند كه لباس خدایی بر تن دارند، آنان حمایت و پشتیبانی جامعه را می‌جویند و خواهان ارج نهادن جامعه به جایگاه واقعی خویشند، همچنان كه مقام معظم رهبری می‌فرماید: "طرف حساب پرستار فقط خداست."
همزمان با روز ولادت شیر زن واقعه كربلا كه توانست با پیام‌رسانی، شایستگی زنان را در تاریخ به منصه ظهور رسانده و ضامن بقای اسلام باشد و از بازماندگان حادثه تلخ عاشورا مراقبت و پرستاری كند، روز پرستار نامیده شده است. در كشور ما نیز پرستاران، در طول هشت سال دفاع مقدس، و در زمان‌های بحرانی به رغم كمبودها و مشكلات، خالصانه و بی‌ریا در جهت بهبود وضعیت بیماران تلاش كردند و غالبا به جای این كه در آغوش گرم خانواده به سر ببرند، بر بالین مجروحان جنگی، مصدومان و بیماران حاضر شده و از آنان مراقبت كردند.
آنگاه كه رنج و درد بر كالبد انسان حمله‌ور گشت و سلامت وی را پایان داد، پرستاری به وجود آمد؛ یعنی از زمان پیدایش بشر، این حرفه مقدس بر عرصه گیتی نمایان شده است. در مسیر تاریخ، پرستاری همپای پزشكی در خدمت انسان‌ها بوده است و به تدریج، این دو در قالب علم پیشرفت نموده‌اند و در زمان‌های بحرانی، مانند حوادث طبیعی و جنگ‌ها، خدمات شایان توجهی انجام داده‌اند.
واژه پرستار به معنای پرستنده؛ غمخوار و حافظ می‌باشد. و در فرهنگ لاتین پرستار از لغت Nutricious گرفته شده است كه به معنای پروردن؛ تغذیه كردن و پرورش دادن است. با توجه به این معنا هرگونه مراقبت و مواظبتی كه فرد از فرد دیگری اعم از بیمار یا سالم به عمل آورد پرستاری نامیده می‌شود. مجمع پرستاران كانادا (C.N.A )پرستاری را اینگونه تعریف می‌كند:
حرفه پرستاری در پاسخ به نیاز جامعه به وجود آمده است و در رابطه با سلامت انسان در طول زندگی ایده‌آل‌هایی را مد نظر دارد. پرستاران در جهت پیشبرد؛ حفظ و بازگرداندن سلامت و پیشگیری از بروز بیماری؛ تسكین دردها تلاش می‌كنند.
پرستاری حرفه‌ای پویا و حمایت‌گر است كه از قوانین اخلاقی خاصی پیروی می‌كند و ریشه آن مراقبت از بیمار یعنی مفهومی كه در چهار زمینه فعالیت آن(كار عملی؛ آموزش؛ مدیریت و تحقیق) نهفته می‌باشد.
در اواسط قرن نوزدهم (1858 میلادی) پرستاری به نام "فلورانس نایتینگل" در دنیای پرستاری قد علم كرد و شیوه پرستاری نوین را ابداء و پایه گذاری كرد. و انقلابی عظیم در تربیت و آموزش پرستاران ایجاد كرد. او هدف از انجام خدمات پرستار را قرار دادن بیمار در بهترین شرایط ممكن به نحوی كه طبیعت بتواند اثرات خود را اعمال نماید تعریف نمود. وی در سال 1860 اولین مدرسه پرستار نایتینگل را در بیمارستان سنت توماس تاسیس نمود.
رهبران پرستاری این حرفه را به عنوان یك علم و هنر تلقی كردند. با این وجود؛ تعریف حرفه پرستاری به مرور زمان تغییر كرده است. انجمن پرستاران آمریكا ( A.N.A. ) در بیانیه‌ای در سال 1995 پرستاری را تشخیص و درمان پاسخ‌های انسان به سلامتی و بیماری تعریف نمودند.
در فرهنگ اسلامی و تعابیر قرآنی، آن هنگام كه پرستار برای یاری انسان نیازمندی تلاش می‌كند و نیازهایش را برمی آورد، مثل آن است كه او را از مرگ رهایی بخشیده و بدین كار، موجبات خرسندی خداوند را فراهم كرده است؛ زیرا پرستاری كه با تلاش خویش جان مجروح یا بیمار ناتوانی را نجات می‌دهد و برای بهبودی وی فعالیت می‌كند، به یقین او را زنده كرده است و هر كه فردی را زنده كند و به جامعه پر تلاش انسان‌ها باز گرداند، مثل آن است كه خدمتی شایان به همه مردمان كرده است. قرآن كریم در آیه 32 سوره مائده در این باره می‌فرماید: "و هر كس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است كه گویی همه مردم را زنده كرده است.
پیامبر گرامی نیز در این زمینه می‌فرماید: هر كس برای برآوردن نیاز بیماری بكوشد چه آن را برآورده سازد و چه نسازد، از گناهانش پاك می‌شود مانند روزی كه از مادر زاده شده است.
پرستاری از مجروحان و كمك به ناتوانان، در فطرت و نهاد هر انسانی وجود دارد كه حاكی از اهمیت آن در زندگی اجتماعی است. سیره رهبران الهی نیز همواره بر این بوده كه در میدان انجام كارهای پسندیده، گوی سبقت را از همه انسان‌ها بربایند و انسان كامل عصر خویش و الگو برای آیندگان باشند تا بدین ترتیب، بزرگ‌ترین مشوق انسان‌ها در عمل به نیكی‌ها گردند. یكی از كارهای نیك ،" پرستاری" از بیماران است و رهبران الهی نیز بدان همت می‌گماردند.
آغاز پرستاری در اسلام با شروع جنگ‌های مسلمین و جهاد بوده است. در این جنگ‌ها؛ هم بانوان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و هم سائر زنان مسلمان در خدمت پرستاری سهیم بودند. و باید تاریخ پرستاری در اسلام را از پرستاری حضرت فاطمه علیهاالسلام دانست. حضرت زهرا علیهاالسلام در جنگ احد از پدر بزرگوارش پرستاری نمود و با چهارده تن از زنان مسلمان از زخمی‌ها پرستاری كردند.
دیگر پرستاران صدر اسلام عبارتند از: ام عماره(انیسه)؛ میمونه؛ رفیده؛ ام سلمه؛ ام عطیه و حضرت زینب كبرا علیهااسلام كه از پنج امام در زمان‌های مختلف پرستاری نمود.
زمانی كه حضرت یوسف (ع) در زندان مصر بود، به زندانیان خدمت می‌كرد. خدمات او به زندانیان به گونه‌ای بود كه توجه آنان را به سوی خود جلب كرد، به طوری كه آن حضرت را از نیكوكاران می‌دانستند. در این مورد در تفسیر بخشی از آیه 36 سوره یوسف؛ "ما تو را از نیكوكاران قرار دادیم"؛ به نظر عده‌ای از مفسرین، حضرت یوسف (ع) در زندان از بیماران زندانی، پرستاری و نیازهای آنان را برآورده می‌كرد. به این دلیل او را از نیكوكاران می‌دانستند.
تاكید اسلام بر بزرگداشت كار پرستاری و سفارش به انجام آن، باعث شده بود كه بسیاری از اصحاب رسول خدا اعم از زن و مرد، به این كار اهتمام ورزند.
"نسیبه" یكی از زنان صدر اسلام است كه با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت نمود. وی بیشتر روزها روزه دار بود و از عبادت خداوند غفلت نمی‌ورزید. این زن شجاع و با شهامت، در جنگ‌های احد، حنین، حدیبه و یمامه شركت داشت و همواره مَشكی بر دوش می‌كشید و خورجینی نیز در برداشت و هر جا تشنه‌ای می‌یافت و یا ناله مجروحی را می‌شنید، بی‌درنگ بر بالینش حاضر می‌شد. وظیفه او، رساندن آب به سربازان و نیز مداوای زخمیان بود.
حضرت زینب علیهااسلام در سال پنجم هجری از مادری چون فاطمه زهرا علیهااسلام متولد شد و در دامان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام پرورش یافت. یكی از سیره‌های عملی زندگی این بانوی الهی، پرستاری و دستگیری از حال بیماران و درماندگان بود. اتفاقات سختی كه در طول حیات سراسر مرارت بار ایشان رخ داد؛ همچون بیماری مادر بزرگوارشان، ضربت خوردن پدر، مسمومیت برادر و بالاخره حادثه بزرگ كربلا، زینب را به عنوان الگوی پرستاران معرفی كرد.
پرستار بزرگ صحرای كربلا، در آن روز سخت، وظایف سنگینی به عهده داشت: تقویت روحیه مجروحان و خانواده شهدا، رسیدگی به بازماندگان و كمك به اطفال. هم چنین ایشان به مراقبت از حضرت سجاد علیه السلام نیز كه در بیماری شدید به سر می‌برد، مشغول بود.
حیف است زینب سلام الله علیها را تنها پرستار بیمار بخوانند زیرا پرستارى از بیمار یكى از كوچكترین مسؤولیتهاى حضرت زینب سلام الله علیها بود، و هر چند پرستارى وظیفه سنگین و ارزشمندى است و پرستار متعهد باید با صبر و حوصله، تحمل هر نوع ناملایمات براى انجام خدمتش بنماید و چنین كارى از عهده هر كس بر نمىآید ولى با این حال مقام زینب كبرى سلام الله علیها، آن قدر والا و عظیم است كه او را پرستار انقلاب حسینى باید بنامیم، زیرا این پرستارى به مراتب مهمتر و سرنوشت سازتر از پرستارى بیمار بود. زینب نقش نگهدارى از قیام خون بار حسینى را بر عهده داشت كه قطعا اگر او این بار را بر دوش نمىگرفت، خون سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین صلوات الله علیه پایمال مىشد و بسیار دشوار بود كه نهضت ابى‌عبدالله علیه السلام به مردم اعلام و ابلاغ گردد و شاید بدون اسارت خاندان رسول الله و پیشتازى عقیله بنىهاشم علیهاالسلام در رسوا نمودن هیئت حاكم، و تبلیغ او از انگیزه قیام برادرش، یزیدیان به هدف پلید خود نائل مىآمدند و نام رسول الله صلى الله علیه و آله را نه تنها از منارههاى مساجد بلكه از تاریخ، پاك و محو مىكردند و این از نیّات شوم آنان بود.
عقیله بنىهاشم علیهاالسلام در پس آن مصیبت بزرگ؛ آن چنان بار سنگین پرچم ولایت را بر دوش گرفت و در برابر كفر ایستاد و سخنرانى كرد و حركت را در مردگان آغاز نمود كه از آن جا حركت توابین و دیگر حركتهاى اسلامى آغاز شد و تا امروز و فردا و فرداها، آثار این حركت عظیم زینبى، هویدا است و به بركت این بانوى بزرگوار و قیام مباركش، هم چنان بیرقهاى خونین عاشورا به نشانه روز انتقام مظلوم از ظالم، در سراسر جهان افراشته مىشود. زیرا زینب كبرى سلام الله علیها بود كه پیام خونین حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام را به تمام نسلها و عصرها رساند.
در سال 1294 شمسی نخستین آموزشگاه پرستاری در ایران گشایش یافت كه دوره آموزشی سه ساله جهت علاقه‌مندان این رشته برگزار می‌كرد. در سال 1314 در شهرهای تبریز؛ مشهد و شیراز آموزشگاه‌های پرستاری تاسیس شد. در سال 1320 آموزشگاه پرستاری دانشگاه تهران افتتاح شد. و در سال 1335 وزارت بهداری برای تدوین برنامه‌های آموزشی پرستاری از كارشناسان بین‌المللی پرستاری استفاده نمود و اولین كنفرانس بزرگ پرستاری را در تهران برگزار كرد.
از آنجایی كه نیروی انسانی تعلیم یافته پرستاری جوابگوی نیاز جامعه نبود در سال 1338 به منظور جبران این كمبود اولین آموزشگاه بهیاری تاسیس شد.
لازم به ذكر است هم اكنون تعلیم پرستاران با مهارت‌های روز پرستاری جهان تا مقطع دكترای پرستار در ایران انجام می‌گیرد. و همه ساله خیل مشتاقان به این سفید جامگان می‌پیوندند.
در خاتمه شایسته است از پرستاران فداكار و بی‌توقعی یاد كنیم كه همواره از مهربانی و دلسوزیشان بهره‌مند بوده‌ایم؛ به مادرانی كه همواره در زندگی به شیر زنانی همچون زینب علیهاالسلام تاسی نموده‌اند تا در رویارویی با مصائب و دشواری‌های زندگی مرهمی بر دل‌های مجروحمان گذارند.
مادرم، ای كه هر روز و شب با اخلاق نیكویت، با دست مهربانت و با چشم دل سوزت به پرستاری از من همت می‌گماری و در ایام بیماری، بی‌درنگ و سرگردان به دنبال التیامم می‌گردی و آسایش من را به همه دنیا ترجیح می‌دهی، این روز را به تو نیز تبریك می گویم، ای پرستار بی توقع زندگی من.
لینك مقالات مرتبط:
- فضائل و مناقب حضرت زینب علیهاالسلام
