منع تصویر در هنر اسلامی
در دوره اسلامی که آغاز آن برابر با سال هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه در سال 622میلادی است، در کنار دیوارنگاره ها شیوه های جدیدی در هنر تصویرگری مطرح می شود. قبل از پرداختن به روش ها و سبک های نگارگری لازم است مطالبی در رابطه با نظر و تفکر اسلامی در ارتباط با نگارگری بیان شود. در قرآن مجید آیه ای که صریحا یا با کنایه هنر تصویر سازی را منع کرده باشد، موجود نیست(1) اما در کنار این مطلب دلایلی نیز مبتنی بر حکم تحریم وجود دارد.
از پیامبر اکرم (ص) روایت است:" جای کسی که تصویر موجودات جاندار را نقش کند جهنم است،مگر آنکه بتواند صورت مرده ی تصویر را جان بخشد."(2) البته بعضی از مومنان معتقدند برخی از احادیث نیازمند تاویل و تفسیر مجتهدین واجدالشرایط هستند. یکی از احادیثی که تا حدودی دلیل بر تحریم نگارگری دارد بدین مضمون است:" عن النبی (ص) قال اشدا الناس عذابا یوم القیامه رجل قتل نبی او قتل نبی او رجل یضل الناس بغیر علم او یصور التماثیل"(3) با این مفهوم :" از پیغمبر (ص) نقل است سه کس در قیامت مستوجب عذاب الیم اند مردی که پیغمبر را بکُشد یا به دست پیغمبر کشته شود و مردی که خلق خدا را به غیر علم گمراه سازد و صورتگری که تصویر بسازد."
به هرترتیب منع صورتگری در اوایل دوران اسلامی تا حدودی موجب رکود هنر نقاشی در کشورهای اسلامی شد. این مسئله در مراکز مذهبی مانند مساجد آشکار است.تزیین مساجد منحصرا محدود به خطوط، اشکال هندسی، نقوش اسلیمی و ختایی بوده است، به گونه ای که هیچ گاه در مساجد به تصویر انسان و حیوان برخورد نمی کنیم. البته با وجود ممانعت شدید مذهبی ، ایرانیان و حتی هنرمندان خاندان بنی امیه و بنی عباس دست از هنر نگارگری برنداشتند.(4)
ممکن است یکی از دلایل مخالفت دین اسلام با نگارگری و منع این هنر ، اجرای عدالت اجتماعی و عدم تبعیض بین قشرهای مختلف اجتماعی یعنی غنی و فقیر و یا حاکم و شهروند بوده باشد. چراکه در دوران قبل از اسلام بخش عمده ای از درآمد های عمومی صرف هزینه ی ساخت و تزیین کاخ ها ی حاکمان می شده است، در حالی که در اوایل دوره اسلامی (دوره پیامبر اکرم(ص) و خلفای راشدین) در جهت رعایت مساوات و برابری بین مردم هیچ اثر نقاشی در تزیین کاخ ها مورد استفاده قرار نگرفته است. شایان ذکر است که در این زمان ساخت کاخ ها به کلی متوقف گردید و حتی خانه ی پیامبر اکرم و خلفای راشدین نیز مانند عامه ی مردم به صورت ساده و عاری از تزیینات بر پا شد.
به عقیده عده ای از محققان نقاشی خود ابزار شگفت انگیزی در شناخت خداوند است، زیرا زمانی که نگارگری یک موجود زنده را مصور می کند و می خواهد اندام های او را بیافریند ، به ناتوانی خود در ایجاد هویت و شخصیت آن موجود پی می برد و خود را ناگزیر از اندیشیدن و تامل در صنع اللهی می یابد و بدین گونه به معرفت و خداشناسی وی افزوده می شود
در دوران قبل از اسلام اعراب توجهی به هنر نگارگری نداشتند. عده ای معتقدند که عوامل جغرافیایی، اعراب را از پرداختن به هنر نقاشی بازداشته بود و حتی این روند در دوره نخستین اسلام نیز ادامه یافت. زمانی که میان اعراب تازه مسلمان و ملت های دیگر که فرهنگ غیر عربی داشتند پیوند برقرار شد، آن ها از فرهنگ ادبی و علمی دیگر جوامع استفاده کردند و به این وسیله با فنون تصویری مسیحی ، ساسانی و غیره آشنا شدند. بعضی ها معتقدند آیین یهودیت نیز در منع نقاشی در دوران اسلامی تاثیر داشته است.(5)
به عقیده عده ای از محققان نقاشی خود ابزار شگفت انگیزی در شناخت خداوند است، زیرا زمانی که نگارگری یک موجود زنده را مصور می کند و می خواهد اندام های او را بیافریند ، به ناتوانی خود در ایجاد هویت و شخصیت آن موجود پی می برد و خود را ناگزیر از اندیشیدن و تامل در صنع اللهی می یابد و بدین گونه به معرفت و خداشناسی وی افزوده می شود.(6)
هرچند در ابتدای گسترش دین مبین اسلام، هیچ گونه اثر نقاشی و تصویرگری تا کنون شناخته نشده اما با گسترش سرزمین های اسلامی و رواج ساخت کاخ ها ی مجلل در دوران بنی امیه ، هنر نقاشی باردیگر برای تزیین به کار گرفته شد ما ظهور هنرهای تصویری کاملا مجرد و انتزاعی مانند نقوش تزیینی اسلیمی و یا ختایی، باب نو و تازه ای را در بینش هنری و زیبایی شناسی هنر اسلامی گشود.
پی نوشت:
1- زکی، ص123
2- اکبری، ص41
3- به نقل از کتاب سفینه بحار
4- وزیری، ص185
5- در آیین یهودیت تصویرسازی به استناد به اینکه نوع تقلید از کار آفرینش و صنع الهی است، حرام شمرده می شود.
6- عکاشه،ص4
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
زکی، محمدحسن، کتاب التصویر فی الاسلام عند الفرس، طبع قاهره، بی تا.
وزیری، علینقی، تاریخ عمومی هنرهای مصور، ج2
عکاشه ، ثروت، نگارگری اسلامی
اکبری، تیمور و پوریا کاشانی، تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران، 1388
