تولد رویان؛ مرگ ناباروری

گفتگوی اختصاصی تبیان با دکتر گورابی ، رئیس پژوهشگاه رویان

تبیان : آقای دکتر گورابی،  مخاطبان ما دوست دارند که از زبان خود شما با رویان و فعالیت هایش آشنا شوند.

** ابتدا از اینکه تشریف آوردید اینجا و فرصتی را در اختیار ما قرار دادید تا ما بتوانیم با مخاطبان شما ارتباط برقرار کنیم تشکر می کنم. پژوهشگاه رویان 20 سال پیش با انگیزه انجام تحقیقات در زمینه ی پزشکی تولید مثل و ارائه خدمات برای درمان ناباروری تاسیس شد. تا دهه ی 60 بیماران در زمینه ی ناباروری مجبور بودند به کشورهای دیگر مراجعه کنند و ارز از کشور خارج می شد. البته این امر در زمینه های دیگر درمانی مثل جراحی قلب نیز متداول بود. در این دهه  یک کمیسیون ارزی در وزارت بهداشت تشکیل شده بود که برای درمان بیمارانی که قابلیت درمان در ایران را نداشتند ارز اختصاص می داد. بیشترین ارزی که در زمینه ی درمانی از کشور خارج می شد بعد از بیماری های قلبی عروقی مربوط به مسئله ی ناباروری بود. درمان ناباروری یک پرسه طولانی مدت است و لازم بود که زوجین مدت بیش از یک ماه در آنجا اقامت می کردند. با توجه به این که احتمال موفقیت زوجین در این گونه درمان ها در هر نوبت درمان حدود 30% است بنابراین با عدم موفقیت نوبت اول، نیاز به اقامت بیشتر و صرف هزینه ی بیشتر بود. جدای از تبعات اقتصادی، این مسئله تبعات فرهنگی هم به دنبال داشت. چرا که طبق گزارشات، با وقوع چنین مشکلاتی، کم کم خانواده ها مقیم می شدند، اختلافات بین زن و شوهر و از هم پاشیدگی خانواده پیش می آمد.

بنابراین جهاد دانشگاهی توسعه ی مرکزی برای درمان ناباروری را  که هم بعد فرهنگی، پزشکی و تحقیقات داشت به عنوان یک نیاز عمده و مهم در کشور تشخیص داد و با وجودی که امکانات و بودجه ی کافی نداشت اما  مرحوم دکتر کاظمی، که در آن زمان مسئول تحقیقات جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران بودند،  این مهم را به شدت پیگیری کردند و در نهایت 20 سال پیش در یک چنین روزی کلید شروع به کار  اینجا زده شد. البته پیش از آن  هم مقدمات مجموعه انجام شده بود.با ادامه ی کار، موفقیت های خوبی که بدست آمد که باعث جلب اعتماد و اطمینان مردم به این مرکز شد. به علاوه ما از ابتدا که کار را شروع کردیم قصد داشتیم که آنچه در این راستا می آموزیم به دیگران در کشور منتقل کنیم.

بنابراین خیلی از افرادی که در مراکز ناباروری کشور، که حدود 50 مرکز است، به نوعی اینجا آموزش هایی را دیده اند. شاید بتوان گفت که ما پیش از آنکه وارد عرصه پژوهش شویم فعالیت های آموزشیمان را کلید زدیم و در این زمینه دریغ نکردیم تا این روش های درمان در کشور گسترش پیدا کند. علی رغم گسترش مراکز درمان ناباروری در کشور، همچنان اقبال مردم به بخش درمان رویان خیلی خوب است و علاقمند هستند که در رویان درمان شوند. این امر صرفاً به دلیل پایین بودن تعرفه ها نسبت به بخش خصوصی نیست و ما هیچ گونه تبلیغی برای جذب بیماران بیشتر انجام نداده ایم، بلکه به خاطر این است که بیمارانی که درمان موفق داشته اند، اینجا را معرفی کرده اند.

در زمینه ی پژوهش هم در ابتدا پایه های پژوهش را بر روی پزشکی تولید مثل بنا نهادیم تا بتوانیم به نوعی با انجام پژوهش هایمان  به فناوری مورد نیاز در بخش بالینی و درمانی دست یابیم و آن را پیش از به کارگیری آزمایش کنیم و به تائید برسانیم. بسیار از فعالیت های درمانی رویان حاصل تحقیقات و پژوهش های دوستان در زمینه های خاصی بوده که مورد نیازمان بوده و به آن دانش و فناوری رسیده اند و بعد در بخش درمانی، خدمات ارائه کرده اند و این گونه نبوده است که متخصصان ما در خارج از کشور آموزش ببینند و در رویان آن را به کار گیرند. این روش خوب و موثری است چراکه محقق با کلیه جزئیات موضوع آشنا می شود و این باعث می شود که محقق بتواند با تسلط کامل با خدمتی که باید ارائه شود، کنار بیاید.

به علاوه، دانشی را که در زمینه ی پزشکی تولید مثل کسب کردیم را در زمینه های مرتبط، که شاید به نوبه ی خود جزء پزشکی تولید مثل حساب نمی شوند، بهره برداری کردیم که از آن جمله فناوری بن یاخته می باشد. همچنین روش هایی که در زمینه ی شبیه سازی و تولید حیوانات ترنسژنیک است مواردی است که به نوعی از دانشی که در زمینه ی پزشکی تولید مثل کسب شده بود، بهره برداری شده است. در این راستا در سال 82-83 کار تحقیق در زمینه ی سلولهای بنیادی به نتیجه رسید و ما توانستیم بن یاخته های جنینی موش و سپس انسانی را تولید کنیم که باعث شد ایران در بین 10 کشور نخست جهان که به این فناوری دسترسی پیدا کرده اند قرار گیرد. در زمینه ی شبیه سازی هم در سال 85 کار تحقیقاتیمان به نتیجه رسید و توانستیم اولین گوسفند شبیه سازی شده ی خاورمیانه را به جامعه ی علمی داخل و خارج از کشور عرضه کنیم، که پیشرفت خوبی برای رویان و ایران بود.

تبیان :در زمینه ی درمان ناباروری و روش هایی که به کار می گیرید توضیح دهید لطفاً.

** نهایت کاری که برای درمان ناباروری صورت می گیرد این است که  زوج به مرکز درمانی ما می آیند از خانم تخمک گرفته می شود و با اسپرم شوهرش در آزمایشگاه لقاح داده می شود. این روش را در سال حدود 4000 مورد در سال انجام می دهیم که آمار بسیار بالایی است در میان مراکز درمان ناباروری در داخل و خارج از کشور، حتی در اروپا تعداد مراکزی که این تعداد درمان را در سال انجام دهد 10 یا 20 مرکز است. البته در سال های اول ما این تعداد را معالجه نمی کردیم بلکه چیزی حدود 2500 مورد را در سال با موفقیت درمان می کردیم، این رقم در سال گذشته نزدیک به 4000 زوج رسید که با این روش درمان کردیم.

تبیان :آیا می توان گفت که ناباروری به قطع درمان شده است؟

** در حال حاضر امکان درمان ناباروری بر اساس کلیه روش هایی که به لحاظ اخلاقی و شرعی مورد تائید است فراهم است و کما بیش قابل انجام است. اما ممکن است با زوجی مواجه باشیم که غیر قابل درمان باشند، برای مثال فاقد تخمک یا اسپرم باشند. در این موارد خدماتی نظیر اهدای تخمک و جنین و استفاده از رحم جایگزین، بر اساس آنچه که مورد تصویب مجلس و مورد تائید فقها است، کما بیش در کشور ما ارائه می شود. اما مرکز ما در این گونه موارد به دلیل مشکلاتی که در کار وجود دارد، و فقدان قوانینی که جنبه های مختلف را درنظر گرفته باشد، محدودیت دارد و خیلی در این زمینه وارد نشده ایم و با سرعت پیش نمی رویم. اما در سایر جنبه ها خدماتی که از دستمان بر می آید ارائه می دهیم.

تبیان :در زمینه ی سلول های بنیادی و سلول درمانی چه کارهایی صورت گرفته و پیشرفتش به چه صورت بوده؟ کارهایی که در زمینه ی سلول درمان صورت گرفته مثل درمان قطع نخاع، سوختگی، بیمارهای قلبی عروقی، چه قدر کاربردی شده است؟

** برای ورود به عرصه ی سلول های بنیادی دو راه وجود داشت که بر اساس نوع مراکز انتخاب و طی می شود و هیچ برتری نسبت به هم ندارند. یک راه این است که به انجام کارهای بنیادی بپردازیم که به گسترش  علم سلول های بنیادی کمک کند و دانش ما را نسبت به این سلول ها افزایش دهد. راه دیگر این است که سعی کنیم در کنار گسترش علم سلول های بنیادی،  فکر کنیم و به دنبال راهکارهایی برای استفاده ی کاربردی از آن باشیم تا آن را به صورت خدمت ارائه کنیم.ما اگر راه اول را انتخاب می کردیم مشکلات پیش رویمان بسیار کمتر بود ولی به این خاطر که احساس کردیم باید از این دانش بهره برداری شود، راه اول را به تنهایی انتخاب نکردیم و راه دوم را برگزیدیم. به این خاطر وارد عرصه ای شدیم که سلول های بنیادی را خوب بشناسیم و حاصل این شناخت را برای درمان بیمارها به کار ببریم. در زمینه های مختلف وقتی ما به این نتیجه رسیدیم که در مرحله ی آزمایشگاهی می توانیم از کارمان مطمئن باشیم  ، کار را روی مدل های حیوانی، از پستانداران کوچک مثل موش تا پستانداران بزرگترمثل میمون، تکرار می کنیم تا بتوانیم از روند کار مطمئن شویم. بعد از طی این مرحله پیش از اینکه بتوانیم دستاورد را به صورت یک خدمت ارائه کنیم، استانداردهای جهانی وجود دارد که در فازهای مختلف انجام می گیرد. این استانداردها در اصطلاح، کارآزمایی های بالینی است که بر روی انسان و در فازهای اول تا چهارم صورت می گیرد. ما سعی کردیم که این روند را به طی کنیم  چراکه می دانیم اگر در ارائه خدمت عجله کنیم ممکن است مشکلاتی پیش آید که کلاً این روش ها را در کشور منسوخ کنند.

در زمینه ی تبدیل سلول های بنیادی به سلول های عصبی ما انواع منابع سلولی را که به کار بردیم، که شامل سلول های بنیادی جنینی موش و انسان، همچنین سلول های بینادی دیگر که می توان از مغز استخوان استخراج کرد و یا از سلول های پوست بیمار سلول بگیریم و با دستکاری های ژنتیکی به سلول های بنیادی تبدیلش کنیم و سپس به سلول عصبی القایش کنیم، باشد. همه ی این منابع سلولی در اختیار ما بود و توانستیم از آنها استفاده کنیم و هر کدام را جداگانه در مدل موش و میمون آزمایش کنیم و نتایج را رصد می کنیم تا مشخص شود که می توان آن را وارد کارآزمایی های بالینی کرد و در درمان به خدمت گرفت یا خیر.

در زمینه ی پوست هم ما همین روند را طی کردیم اما خیلی سریعتر به این مرحله رسید که بتوان آن را به مردم ارائه کرد. از جمله تولید سلول های ملانوسیت یا سلول های رنگدانه ای پوست برای درمان پیسی یا Vitiligo که اکنون به خوب 70 درصد بیماران که این نوع درمان را برایشان بکار می بریم درمان می شوند که نسبت به تمام روش های درمانی دیگر آمار بسیار خوب است. همچنین در مورد روش های دیگر هیچ وقت نمی توان به طور قطع گفت که درمان صورت گرفته. مثلاً  لیزر درمانی و یا نوعی درمان دارویی که در یکی از کشورهای اروپایی، بیمار باید به عنوان توریست به آنجا می رفت تا دارو در اختیارش قرار می گرفت، و در نهایت هم نتیجه ی خیلی خوبی نداشت. اما  سلول درمانی با استفاده از ملانوسیت ها نتیجه خیلی خوبی دارد و در این زمینه ما بیمار می پذیریم.

در مورد سوختگی قرنیه چشم، با توجه به اینکه روش مورد استفاده برای درمان ممکن است به چشم سالم بیمار نیز آسیب برساند، ما بر آن شدیم در این عرصه وارد شویم و توانستیم سلول های بنیادی که از قرنیه چشم در اختیارمان قرار می دهند به چیزی حدود یک میلی متر در یک میلی متر برسانیم و برای پیوند به قرنیه بیمار در اختیار پزشک قرار دهیم.

در زمینه ی سلول درمانی بیماری های استخوانی مثل آرتروز یا شکستگی هایی که به راحتی معالجه نمی شوند و درمان طولانی دارند ما نتایج خوب را گرفته ام و روی مدل های مختلف آزمایش کرده ایم و برخی در فاز کارآزمایی انسانی است. نتایج به نحوی است که عده ای می خواهند قبل از اینکه حتی مرحله ی تحقیقات کار تمام شود این روش را مورد استفاده قرار دهند در یک چنین مواردی ممکن است ما خدمات ارائه دهیم، اما باید توجه داشت که در مراحل تحقیق،  بر خلاف مراحل درمان که بیمار می تواند پزشک معالجش را انتخاب کند تا یک نوع درمان خاص را بر رویش انجام دهد، این محقق است که بیمار را انتخاب می کند. چرا که تحقیقات بر روی افرادی با یک بیماری مشخص و محدوده ی سنی، جنس و مسائل جانبی مشخص انجام می شود. اما وقتی دستاورد وارد عرصه ی درمان می شود، خود بیمار هم می تواند مراجعه کند و خواهان انجام درمان شوند.

در زمینه ی بیمارهای قلبی، مثل درمان ضایعات ناشی از آنفکتوس قلبی، سلول های ماهیچه ی قلب از بین می رود و قلب قدرت انقباضش را از دست می دهد ما قبلاً یک فازی را تعریف کردیم که برای بیماران انجام دهیم که در یکی از مراکز قلب تهران انجام دادیم. در فاز دوم قصد داشتیم که تعداد بیشتری بیمار را وارد این طرح کنیم و این امر صورت گرفت و در حال حاضر در فاز بررسی نتایج هستیم و اگر نتایج مورد رضایت قرار گیرد باز می توانیم در آینده این روش را مورد استفاده قرار دهیم.مسئله ای که به لحاظ اخلاقی در این گونه تحقیقات بسیار مهم است این است که زمانی از روش سلول درمانی و پیوند سلول می توان استفاده کرد و وارد عرصه ی درمانی کرد که اثر بخشی آن مشخص شود. در نظر داشته باشید که بیمار سلول را نمی بیند که تزریق می شود یا نمی شود، و می توان هر ماده ی دیگری را به عنوان سلول به بیمار تزریق کرد و از این محل کسب درامد کرد. به همین دلیل می بایست خیلی دقت کرد به خصوص که الان در خارج از کشور هم خیلی تبلیغ می شود که ما بیماری شما را به راحتی درمان می کنیم، نوعاً هم می روند و نتیجه نمی گیردند و باز می گردند. و این نامشخص است که برای آن بیمار چه کاری کردند و چرا نتیجه نگرفت. ما می خواهیم دانشی داشته باشیم که در سطح کشور بومی باشد و به طور مطمئن و نه از دید تجاری به موضوع نگاه شود. به طور مطمئن دیده شود که این کار به نفع بیمار خواهد بود. این طور نباشد که به عنوان مثال ما ادعا کنیم که می توانیم ضایعات ناشی از آنفکتوس قلبی را درمان کنیم و درصدی را هم برای موفقیت درمان در رضایت نامه بنویسیم برای مثال 50% احتمال دهیم که موفق شوید و وقتی بعد از عمل نتیجه گرفته نشد، گفته شود که از پیش گفتیم که احتمال موفقیت عمل شما 50% است. می خواهیم روشی  باشد که واقعاً قابل اطمینان باشد و بیماری که درمان می شود بداند که این روش یک روش علمی است و نهایتاً ممکن است جواب بدهد یا ممکن است موفق نباشد ولی مطمئن باشد که یک کار علمی درست رویش انجام شده است. در عرصه های مختلف ما به این شکل وارد شدیم و تنها چیزی که الان دلمان می سوزد این است که چرا ما نمی توانیم در این زمینه گسترش بیشتری در کارمان دهیم.

تبیان :چه مشکلاتی برای گسترش کار وجود دارد؟

** بالاخره ما یک مجموعه هستیم با فضای فیزیکی و بودجه محدود.  طبیعتاً وقتی امکانات محدود باشد ما مجبور می شویم در یک چارچوب خاص فعالیت کنید تا بتوانید حداکثر جواب را بگیریم. بنابراین ما حداکثر تلاشمان را کرده ایم که به نحوی حرکت کنیم که بتوانیم حداکثر جواب را بگیریم چراکه نمی توان خیلی گسترده کار کرد و تنها در هر زمینه ای دستی بر آتش داشته باشیم  و موفقیتی حاصل نشود. یکی از دلایل موفقیت رویان این است که با یک رویکرد خاصی وارد هر کدام از این عرصه ها شده است. از طرفی فکر می کنیم که می توانیم در عرصه های مختلف وارد شویم مشروط به اینکه بتوانیم بودجه و امکانات را فراهم کنیم.

مریم طالبی -سمانه سادات عنایتی

 بخش دانش و زندگی تبیان

مطالب مرتبط:

حساب سپرده سلولی

سلول های بنیادی و فناوری بن یاخته

ویژگی های سلول های بنیادی

سلول های بنیادی بند ناف

حساب سپرده ی سلولی خون بند ناف

تولد رویان به یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی

سلول درمانی در پژوهشگاه رویان معرفی پژوهشگاه رویان (قسمت اول)

باروری و درمان ناباروری معرفی پژوهشگاه رویان (قسمت دوم)

باروری در شیشه

درمان ناباروری مردان با روشی نوین

باروری و ناباروری