امام عسکری(علیه‌السلام) و یاران ایرانی‌اش

یكى از رخدادهاى مهمّ و تأثیرگذارـ كه به عنوان نقطه عطف و سرفصل نوینى در پیشرفت فرهنگى این قلمرو به شمار مى‏رود ـ عبور پیشواى معصوم شیعه، حضرت امام رضا علیه‏السلام از شهر نیشابور بود. این رخداد در گرایش بیشتر مردم، به سوى مكتب خاندان اهل بیت علیهم‏السلام و تشیّع علوى، تأثیر ژرفى از خود به جاى نهاد.

مطلع

نیشابور ـ از شهرهاى بزرگ سرزمین پهناور خراسان ـ از پیشینه فرهنگى شكوهمندى برخوردار است. از دیر زمان، نام و شهرت آن، در رسانه‏هاى مكتوب حدیثى، تاریخى و سیاسى این مرز و بوم ـ ایران اسلامى ـ زبانزد خاصّ و عامّ بوده است؛ به گونه‏اى كه در رهگذر گذشت زمان، صدها دانشور فرزانه، محدّث والامقام، عارف و شاعر برجسته، در آسمان فرهنگ این سرزمین، درخشیدند.

ناحیه نیشابور در سده‏هاى آغازین هجرى شامل حوزه بزرگى بود كه قلمرو بیهق ـ سبزوار فعلى ـ یكى از حدود آن به شمار مى‏رفت.1

یكى از رخدادهاى مهمّ و تأثیرگذارـ كه به عنوان نقطه عطف و سرفصل نوینى در پیشرفت فرهنگى این قلمرو به شمار مى‏رود ـ عبور پیشواى معصوم شیعه، حضرت امام رضا علیه‏السلام از این شهر بود. این رخداد در گرایش بیشتر مردم، به سوى مكتب خاندان اهل بیت علیهم‏السلام و تشیّع علوى، تأثیر ژرفى از خود به جاى نهاد. چنانچه محدّثان و مورّخان نامور جهان اسلام، نوشته‏اند:

صدها راوى و فقیه، همراه با اقشار عظیم مردم، به گرداگرد امام معصوم شیعه جمع شدند و آن یادگار و فرزند پیامبر را بسان نگینى در میان گرفتند و گروه بسیارى از آنان، از شدّت عشق و مهر به خورشید ولایت، مى‏گریستند و حتّى ركاب مركب حضرت را مى‏بوسیدند.2

و سپس محدّثان نیشابور از آن بزرگوار درخواست كردند روایتى را بر آنان ایراد كند. حضرت رضا علیه‏السلام در آن جمع بزرگ و شیدا، حدیثى را مطرح فرمود كه در اصطلاح دانشورانِ «علم حدیث» به حدیث «سلسلة‏الذّهب» معروف شد. تقریباً از این زمان بود كه ده‌ها تن از كسانى كه جان آنان آكنده از مهر به خاندان اهل‏بیت علیهم‏السلام بود، به محضر پیشوایان معصوم شیعه شتافتند و اخبار فراوانى را از آن سرچشمه‏هاى زلال و موّاج فراگرفتند و آنگاه آموخته‏هاى خویش را به عنوان گوهرى گران‌بها از معارف دینى و مبانى دین‏شناسى، به یادگار نهادند.

این نوشتار، كوششى است در شناساندن چهره‏هاى محدّثان و عالمان شیعى از یاران امام حسن عسكرى علیه‏السلام كه از خطّه نیشابور به محضر «خورشید بى‏غروب سامرّا» شتافته و یا از رهگذر مكاتبه و نامه‏نگارى، پیوند عمیق و ژرفى با حجّت خدا داشتند.

1. ابراهیم بن محمّد بن فارس نیشابورى

شیخ طوسى در اثر گرانسنگ خویش، كه در دانش رجال تألیف كرده است، او را در شمار یاران امام حسن عسكرى علیه‏السلام و با عنوان نیشابورى یاد كرده است.3

شیخ كشّى، كه او نیز یكى از برجسته‏ترین محدّث شناسان شیعى است، پیرامون منزلت و وجاهت او مى‏نویسد:

استادم عیّاشى سمرقندى مى‏گفت كه ابراهیم بن محمّد، شخصیّت بزرگى است كه از هرگونه منقصت و نقطه تاریك پیراسته است.4

بلكه برخى از پژوهشگران حوزه زندگینامه محدّثان شیعه، از شهید ثانی نقل نموده‏اند كه او، ابراهیم بن محمّد را از راویان موجّه شیعى یاد نموده است.5

دو تن از شاگردان برجسته او عبارتند از: محمد بن مسعود عیّاشى، دانشور فرزانه و بلند مرتبه خطّه ماوراءالنّهر و محمّد بن حسن براثى.6

2. ابراهیم بن عبده نیشابورى

شیخ طوسى و دیگران، این راوى را از گروه یاران امام عسكرى علیه‏السلام ، كه زادگاه او نیشابور است، به شمار آورده‏اند.7

امام عسكرى علیه‏السلام به یكى از یاران خود، در نیشابور مى‏نویسد:

«تو فرستاده و پیام رسان من هستى به ابراهیم بن عبده كه خدایش به او توفیق عنایت كند و اینكه انجام دهد آنچه را در آن نامه نوشته‏ام و به توسط محمد بن موسى نیشابورى فرستاده‏ام.»

امام علیه‏السلام در ادامه نامه مى‏فرماید:

«درود و رحمت خدا بر ابراهیم بن عبده باد. موالیان و پیروان ما اهل‏بیت علیهم‏السلام در ناحیه نیشابور، حقوق و وجوه شرعیّه ما را به دست ابراهیم بن عبده، برسانند و سپس ابراهیم بن عبده مال ما را بفرستد نزد وكیل دیگر ما در شهر رى؛ ابوالحسین اسدى رازى، یا هركس را كه رازى او را به عنوان وكیل و نماینده ما معرّفى كند.»8

و نیز كشىّ چنین نگاشته است:

برخى از چهره‏هاى موجّه و راستگوى شیعه به رایم نقل كردند كه حضرت امام حسن عسكرى علیه‏السلام نامه‏اى نوشت به ابراهیم بن عبده، بدین مضمون كه:

«او نماینده من است، حقّ و حقوق ما را از شیعیان ما بگیرد و آنان در مراعات تقوا و پرواپیشگى، بسیار بكوشند و حقوق ما را به ما برسانند و آن‌ها را پرداخت نمایند به ابراهیم بن عبده نیشابورى و من به او اجازه دادم با رعایت صلاح و مصلحت، در آن‌ها تصرّف كند. خداوند به او توفیق عطا كند و بر او منّت نهد تا از هر گونه لغزش و تقصیرى مصون بماند.»9

در نامه‏اى دیگر كه به عبداللّه بن حمدویه بیهقى مرقوم مى‏كند، مى‏فرماید:

«من، ابراهیم بن عبده را به عنوان وكیل و نماینده خود در اخذ وجوهات منصوب نمودم براى اینكه موالیان و شیعیان ما، حقوق واجب ما را به او بدهند و او مورد امانت و وثاقت است و دوستان ما در رعایت تقوا بسیار بكوشند.»10

در پایان، نقل این داستان، جالب و خواندنى است كه نشانى دیگر از ولایت پذیرى و ولایت مدارى اوست. شیخ كلینى در كتاب اصول كافى مى‏نویسد:

محمّد بن شاذان بن نعیم از خادم ابراهیم بن عبده نقل مى‏كند كه او گفت: در ایّام حجّ من همراه ابراهیم در بلنداى كوه صفا در مكّه ایستاده بودم، یك به اره حضرت امام مهدى علیه‏السلام تشریف آورد و در كنار ابراهیم ایستاد و كتاب مناسك را از او گرفت و با او پیرامون امورى به گفت و گو پرداخت.11

از آنچه گفته شد، این نكته رخ مى‏نماید كه این محدّث نیشابورى در مرتبه والائى از وجاهت و بزرگى، قرار داشت؛ چنان كه یكى از فرزان‌گان حوزه مى‏گوید: از سخنان امام عسكرى علیه‏السلام در شأن و جایگاه ابراهیم، بالاتر از عدالت و وجاهت، به دست مى‏آید.12

3. اسحاق بن اسماعیل نیشابورى

شیخ طوسى و بسیارى از تراجم نویسان، او را از یاران حضرت عسكرى علیه‏السلام نام برده‏اند و شیخ طوسى بر مرتبه بلند این محدّث به صراحت سخن گفته و تمامى دانشوران علم رجال به گونه‏اى شفّاف او را مورد ستایش قرار داده‏اند.13

زیباترین و ژرف‏ترین ستایش از این یار امام، از ناحیه امام حسن عسكرى علیه‏السلام انجام گرفته است. حضرت در نامه مشهورش به اسحاق بن اسماعیل، در نكوداشت او سنگ تمام گذاشت. این نامه مانند سایر نامه‏ها و سخنان امامان معصوم علیهم‏السلام در بردارنده بنیادى‏ترین پندها و راهكارها در پیمودن راه كمال و قرب الى‏اللّه است. اینك گزیده‏اى از این نامه مبارك تقدیم مى‏شود:

اى اسحاق! خداوند، ما و شما شیعیان ما را، در پرده لطف و عنایت خود، حفظ و حراست كند و خدا، پشتیبان تو باشد در همه امور زندگى. من نامه تو را خواندم ـ خدا تو را رحمت كند ـ و دانستم هرچه را نوشته بودى. ما امامان اهل‏بیت بر شما شیعیان لطف و عنایت داریم، و خرسند هستیم كه پروردگار برشما نعمت‌هایش را ببخشد.

كامل شدن نعمت‏ها بر یك شیعه و پیرو ما، داخل شدن در بهشت است و هیچ نعمتى وجود ندارد مگر اینكه حقّش با ذكر الحمدللّه، انجام مى‏شود... .

اگر حضرت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و جانشینان معصوم او نبودند، شما مردم گمراه و سرگردان بودید. چون پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام را به جانشینى خویش برگزید، این آیه قرآن نازل شد: «الیوم اكملتُ لكم دینكم و اتممتُ علیكم نعمتى و رضیتُ لكم الاسلام دینا»14

اى اسحاق! این نامه را از موالیان و دوستان ما پنهان ندار؛ مگر از مخالفان، معاندان و دشمنان ما اهل‏بیت. دُرّ و گوهر را در زیر دست و پاى خنزیر، مریز كه آنان ارزش ندارند.15

امام عسكرى علیه‏السلام در پایان مى‏فرماید:

سلام و درود بر توی اسحاق بن اسماعیل و بر همه دوستان و شیعیان ما امامان اهل‏بیت علیهم‏السلام و رحمت و بركات خدا بر شما باد.16

4. علىّ بن شجاع نیشابورى

شیخ طوسى این راوى را در شمار یاران نیشابورى امام عسكرى علیه‏السلام به شمار آورده است.17

علاّمه مامقانى چنین مى‏گوید:

از سخن شیخ طوسى بر مى‏آید كه علىّ بن شجاع، از كسانى است كه ولایت امامان علیهم‏السلام را پذیرفته و در راه آنان قدم نهاده است.18

5. عَمْركى بن علىّ بن محمّد بوفكى نیشابورى19

بى‏تردید، او یكى از چهره‏هاى عالیقدر و ماندگار تاریخ حدیث شیعه است؛ به گونه‏اى كه نام و روایات او در جاى جاى كتاب‏هاى روایتى، مى‏درخشد. زندگینامه‏نویس بى‏بدیل شیعه، نجاشى، در منزلت این محدّث نیشابورى چنین مى‏نگارد:

او یكى از بزرگان دانشوران شیعى و چهره‏هاى موجّه است. او استاد گروه زیادى از بزرگان حدیث است.20

شیخ طوسى پیرامون تبیین جایگاه او چنین مى‏گوید:

عَمْركى بن على، از یاران امام عسكرى علیه‏السلام و نیشابورى است، گفته شده كه او، در شهر سمرقند، چند نفر افراد خدمتگزار را براى امام عسكرى علیه‏السلام فراهم ساخت.21

كنیه این بزرگوار، ابومحمّد است و به گفته سیّد بن طاووس: نام او على و لقبش عَمْركى است كه اشتهار او بدین لقب است.22

و «بوفك» یكى از روستاهاى نیشابور بوده است.23

6. حمدان بن سلیمان نیشابورى

شیخ طوسى، او را در گروه یاران نیشابورى امام عسكرى علیه‏السلام شمرده است.24

نجاشى، او را چنین معرّفى مى‏كند:

حمدان بن سلیمان ابوسعید نیشابورى، شخصیّت موجّهى است در میان دانشوران شیعه.25

شیخ طوسى در جاى دیگر مى‏نگارد:

حمدان بن سلیمان بن عمیره نیشابورى و مشهور است به تاجر.26

7. داود بن ابى‏زید نیشابورى

كنیه‏اش ابوسلیمان است. او با اینكه از یاران حضرت عسكرى علیه‏السلام و از گروه راویان است، اشتغال به حرفه نجّارى هم داشته... و در به اره‏اش گفته‏اند: او انسان صادق اللهجه و راستگویى بوده است.27

8. محمّد بن احمد بن نعیم نیشابورى

كنیه‏اش ابوعبداللّه و لقبش شاذانى، از گروه یاران امام عسكرى علیه‏السلام و اهل‏نیشابور است.

گفته‏اند كه پدرش (احمد بن نعیم) پسر برادر فضل بن شاذان نیشابورى است و لقب «شاذانى» هم به همین مناسبت است.28

شیخ كشّى از استادش این گونه نقل مى‏كند كه گفت: شنیدم از محمد بن احمد شاذانى كه بارها چنین مى‏گفت:

مالى ـ سهم مقدّس امام علیه‏السلام ـ از حضرت حجّت علیه‏السلام نزد من جمع شد، مال امام را به نزد آن بزرگوار فرستادم ـ در عصر غیبت صغرا به واسطه بعضى از نوّاب ویژه حضرت ـ زمانى نگذشت كه پاسخ حضرت مهدى علیه‏السلام از این قرار به دست من رسید: «آنچه فرستادى از مال شخصى خود كه این مقدار بود ـ حضرت مقدارش را تعیین فرمود ـ به ما رسید، خداوند از تو قبول فرماید.»29

همین رخداد را شیخ صدوق به گونه‏اى شفّاف‏تر اكمال الدّین نقل كرده است.30 به هرحال، محمّد بن احمد بن نعیم یكى از نخبگان شیعى است كه پیوند عمیق و ژرفى با امام عسكرى علیه‏السلام و فرزند بزرگوارش حضرت ولىّ‏عصر علیه‏السلام داشته است.

از ویژگى‏هاى او، این است كه یكى از برترین شاگردان فضل بن شاذان نیشابورى بوده و كتاب‏هاى استاد خویش را روایت مى‏كرده است.31

9. محمّد بن موسى نیشابورى

او همان شخصیّت بزرگوارى است كه حضرت عسكرى علیه‏السلام نامه مهمّ خود را به اسحاق بن اسماعیل ـ كه قبلاً به آن اشاره شد ـ توسّط وى به شیعیان نیشابور ارسال مى‏كند.32

و این، نشان گویائى است از امانت‏دارى، وجاهت و منزلت والاى او نزد امام زمانش.33

پی نوشت ها:

بخش عترت و سیره تبیان