ایران در تمدن اسلامی

بیست سال پس از رحلت پیامبر اسلام، اعراب در نبرد قادسیه، سپاهیان یزدگرد سوم آخرین پادشاه امپراتوری ساسانی را شكست دادند. این یكی از اساسی ترین لحظات تاریخ خاورمیانه و جهان بود.

سربازان مسلمان عرب، ظرف یك بعدازظهر، قلب سرزمین ایران را فتح كردند. امپراتوری باستانی ساسانی و نظام روحانیت زرتشتی آن فروپاشید و اسلام برای همیشه جایگزین دین زرتشت به عنوان دین رسمی ایران شد.

پژواك برخورد ایران با اسلام در طول قرن ها با طنین منحصر به فردی شنیده شده است. تمدن های باستانی بیزانس، قبطی در سوریه، فلسطین و مصر زیر بیرق آئین اسلام و زبان عربی فرو رفت.

اما ایران با وجودی كه مسلمان شد، عرب نشد. سرزمین باستانی ایرانی ها هویت منحصر به فرد فرهنگی و سیاسی خود را حتی پس از پیروزی اعراب و نابودی امپراتوری ساسانی حفظ كرد.

تأثیر فرهنگ ایرانی بر اسلام، یا تهذیب عجم یكی از ادبی ترین، زیبایی شناس ترین و پیشتازترین جوامع را در تمدن اسلامی خلق كرد. «فارسی» زبان ِ دربار امپراتوری مغول در هند بود و هنوز سرود ملی پاكستان به فارسی سَره است. ادب و زبان فارسی تا پیش از نادرشاه بر فرهنگ مناطق شهری افغانستان مسلط بود. مناطق شیعه نشین جهان عرب- جنوب لبنان، بصره و نجف و خلیج فارس- با فرهنگ، دین و تاریخ ایران پیوند می خورند. تهذیب عجم، اسلام را به آسیای مركزی، هند و آذربایجان برد.

در پایان هزاره اول هجری، سه ابر قدرت جهان اسلام «تركیه عثمانی»، «ایران صفوی» و «هند مغولی» بودند. این سه امپراتوری با فرهنگ ایرانی عجین بودند. «عربی» زبان ِ دین و قانون در هر سه دربار بود، اما «فارسی» زبان شعر، ادبیات، دیپلماسی و زیبایی شناسی بود. پس چرا زبان فارسی از پیروزی اعراب جان سالم به در برد، در حالی كه زبان های آرامی یا قبطی نتوانستند؟ «فارسی میانه» به شكلی تكامل یافت كه شبیه تاریخچه زبان انگلیسی پس از پیروزی نورمن هاست یعنی زمانی كه این زبان واژگان فراوانی را از فرانسوی قرض گرفت اما جوهره بنیادی خود را حفظ كرد. ایران ساسانی برخلاف مصر یا سوریه، نقطه كانونی یک امپراتوری قدرتمند بود، نه استانی در امپراتوری رومی بیرانس. در واقع شاهان ساسانی- اردشیر، بهرام و شاپور- نسل ها با امپراتوری روم جنگیده بودند و آن را شكست داده بودند. از این رو برای فرهنگ ایرانی سخت نبود كه از پیروزی اعراب جان سالم به در برد. هرچه باشد، مصر، عراق و سوریه از آن شعر حماسی ملی برخوردار نبودند كه میراث حافظ ، سعدی  و فردوسی  را تعریف می كند. افتخار ایران به گذشته باستانی تا به امروز دست نخورده مانده است. من دوستان ایرانی با نام اردشیر، مهرداد و خسرو دارم، اما دوستان عرب با اسم حمورابی، آمِن هوتپ، رامسس، سناردیپ، یا بطلمیوس ندارم.

در عرصه سیاست عرب، امپراتوری عباسی محسوس ترین تركیب سنت با امپراتوری ایران باستان بود. ابومسلم كه به اسلام گرویده بود، رهبری جنگاوران خراسانی را بر عهده داشت كه مروان دوم آخرین خلیفه اموی را برانداختند و اشرافیت عرب سوریه را در خلافت دمشق نابود كردند.

ابوجعفر منصور دومین خلیفه عباسی، بغداد را بر جایگاه قلعه باستانی ایرانی تیسفون (طاق کسری)، بر كناره رود دجله بنا نهاد. حكومت امپراتوری دیوان سالاری وی در سیطره نخبگان ایرانی بود كه امور كشوری و لشگری امپراتوری عباسی را تا قرن ها اداره كردند. قدرتمندترین وزیر هارون الرشید جعفر برمكی ایرانی بود. مأمون علیه امین در خراسان شورید و امام هشتم  شیعه را به جانشینی خود منصوب كرد تا ایرانیان را آرام كند. هزار و یك شب را یك ایرانی نوشت و زمانی كه خلافت بغداد را تهاجم مغول از هم پاشید، برای نخستین بار از زمان فتح ایران به دست اعراب، شاهزادگان كوچك سلسله های ایرانی را از هرات تا آذربایجان تأسیس كردند. از شبكه های ارتباطی باستانی كورش (كه منصور خلیفه آن را با نام «برید» برای اداره پست و اطلاعات خود اقتباس كرد) تا شطرنج، تأثیر فرهنگ ایرانی بر جوامع اسلامی همواره دگرگونی آفرین بوده است، نه سطحی. حتی الهیات اروپای مسیحی ریشه در ایران باستان دارد. اهریمن خدای شر و تاریكی در زرتشتی نمونه اولیه شیطان و مفیستوفلس است.

با گذشت چهارده قرن از نبرد قادسیه، هنوز دوگانگی بین ایرانی ها و اعراب از بین نرفته است. محمدرضا شاه (كه سلسله آن از پهلوی یعنی یك زبان باستانی ایرانی نام گرفته بود) كوشید خاندان نوخاسته خود را به پادشاهان افسانه ای ایران مانند كورش، داریوش و خشایار پیوند دهد. اما در واقع مراسم پر زرق و برق جشن 2500 سال سلطنت ایرانی در تخت جمشید ، فقط باعث تسریع انقلاب سال 1357 شد.

ایران معاصر آمیزه ای از اقوام كرد، ترك، بلوچ، قشقایی و عرب است كه در پیرامون كشور ساكن هستند. چهارده قرن پس از نبرد قادسیه، ایران هنوز بر آینده جنگ و صلح در خاورمیانه تأثیرگذار است، منطقه ای كه گسل ستیز تمدن هاست كه روزگاری جهان اسلام را دو پاره كرده بود.

ایران از دوره باستان تا به حال، جایگاه بازی شطرنج راهبردی شرق و غرب در طول قرن ها بوده است.

نوشته: متین خالد- منبع: روزنامه خلیج تایمز

مترجم: وحیدرضا نعیمی

پیشینه ی تاریخی فارس در گذر زمان

گالری عكس آرامگاه سعدی

کتاب های « تاریخی » ، « اسلامی »، « متفرقه » در فروشگاه اینترنتی تبیان