زمزمه ملکوت (13)

اشاره:

به بارگاه ملکوت از راه دعا می توان بار یافت و شهد فیض لایزال را از جام دعا می بایست سر کشید.

دعا، تنها صحنه خواندن نیست عرصه شناختن هم هست. رهاورد دعا، تنها روحانیت نیست عقلانیت هم هست.

باید بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد.

رمضان، این سفره گشوده خدا، گاه اجابت خواهش هاست، رمضان را دریابیم و دل و جانمان را با جوهر دعا صیقل بخشیم.

آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور تهران واقع در خیابان ایران، ایراد می شود. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.

اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ» ¹

خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم.  همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.

بحث ما راجع به ماه مبارک رمضان بود که عرض کردم این ماه، ماهی است كه عبد قرآن را كه كلام رب است، بازگو می‏كند و ماه دعا یعنی سخن گفتن عبد با ربّ است كه آن هم دارای آداب و شرایطی است. دو نوع دعا داریم: ادعیه مأثوره و غیرمأثوره و بحث ما در ادعیه غیرمأثوره بود. این مسأله را مطرح کردیم كه دعا به خودی خود مؤثر است، اما عواملی وجود دارند که بر روی اجابت دعا تأثیرگذار هستند؛ هم برخی از اعمال موثر را مطرح کردیم، از قبیل روزه، وضو، نماز و ... هم زمان‏هایی را در باب شبانه‏روز بحث کردیم و بعد هم در بین ایام هفته روز خاص و شب خاص را گفتیم.

حالا یک بحثی در دعا مطرح است كه ما در روایاتمان داریم و من این‏ها را به دو دسته تقسیم می‏کنم. با بررسی روایات می‏بینیم که در این‏ها چند احتمال مطرح است. یكی اینكه احتمال دارد در این روایات «زمانِ خاص» برای اینکه در اجابت دعا مؤثر است، هدف‏گیری شده باشد، یا «عملِ خاص» و یا هر دوی اینها كه من این‏ها را توضیح خواهم داد.

در یک روایتی است از پیغمبر اکرم دارد، حضرت فرمود: «إذا أُذِّنَ بالأذان فُتحَتْ أبوابُ السَّماءِ واستُجیبَ الدُّعاءُ» آنگاه که اذان گفته می‏شود در‏های آسمان، باز می‏شود و دعا به اجابت می‏رسد.

در اینجا من سه تا احتمال را مطرح می‏كنم؛ یک، این که ممكن است نظر روایت، به عامل زمان باشد. یعنی می‏خواهد عامل زمان را مطرح کند. اذان در زمانی گفته می‏شود كه مردم باید نمازهای فریضه را انجام دهند و اوقات فرائض هم، اوقات خاصی است. یعنی زمانی که انسان می‏خواهد نمازهای واجب را بخواند، با اذان اعلام می‏شود كه وقت خواندن نمازها فرا رسیده است. و وقت نمازها هم مشخص است؛ طلوع فجر، زوال شمس، مابین ظهر و عصر و هنگام غروب. در جلسات گذشته همه این‏ها را تقریباً بررسی کردیم؛ هم طلوع فجر را گفتیم، هم زوال شمس را. ممكن است كه این مطلب مورد نظر روایات باشد كه آنچه به عنوان عامل تأثیرگذار مطرح است، عامل زمان ـ این زمان‏ها ـ باشد.

احتمال دیگر این است «نفس عمل اذان» در اجابت دعا مؤثر باشد. همانگونه که در باب روزه و وضو و دیگر اعمال قربی و خیرات گفتیم كه اینها روی دعا مؤثر است، ممكن است اذان گفتن هم ـ خودش ـ مؤثر باشد. این هم احتمال دوم؛ اما احتمال سوم این است که هر دوی این‏ها، این مجموعه «زمان و عمل» بر روی دعا مؤثر باشد. هیچ مشکلی هم پیش نمی‏آید كه مسأله اینطور باشد. چون ما در روایات دیدیم که هم بر روی زمان تأكید شده است و هم بر روی عمل. ²

روایت دوم دوباره از پیغمبر اکرم است كه: «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): إذا نُودِیَ بِالصَّلَوةِ أدْبَرَ الشَّیطانُ فِی مَا بَیْنَ الزَّوحَاءِ حَتَّی لایَسْمَعَ صَوتَ التَّأذینِ وَ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أبْوَابُ الجَنَانِ وَ أُستُجیبَ الدُّعَاءُ»³ حضرت فرمود: وقتی که صدا به نماز بلند می‏شود ـ كه این ندای به نماز، همان اذان است ـ شیطان از آن شخص فرار می‏کند و فاصله می‏گیرد، فاصلش هم تا «زوحاء» است؛ یک محلی بین مکه و مدینه است و فاصله‏اش هم ده‏ها کیلومتر است، تا صوت اذان را نشنود، «حَتَّی لایَسْمَعَ صَوتَ التَّأذینِ». بعد حضرت فرمودند: در این هنگام درب‏های آسمان و بهشت باز می‏شود و دعا هم مستجاب است.

روایت دیگر، « إذَا کَانَ عِنْدَ الأذَانِ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ اُسْتُجِیبَ الدَّعَاءُ وَ إذَا کَانَ عِنْدَ الإقَامَةِ لَمْ تُرَدْ دَعْوَةً»⁴ دارد پیغمبر اکرم فرمود: هنگام اذان که می‏شود همان تعبیر، در‏های آسمان باز می‏شود، دعا مستجاب. و «عند الإقامة» دعا رد نمی‏شود، اینجا اقامه اضافه شد. من یک نکته‏ای است البته این نکته ادبی است می‏گویم برای آن کسانی که اهلش هستند. این دو روایت چون درش إذای زمانیه به کار رفته چه بسا ظهورش در زمان بیشتر باشد، «إذا کان» هر دوتای آنها، آنجا هم «إذا نودی» تعبیر شده است.

روایت دیگر، از پیغمبر اکرم است كه فردی از ایشان سؤال کرد: «إنّ رجُلاً قالَ: یَا رَسُولُ اللهِ (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سلَّم): إنَّ المُؤذِّنِینَ یَفضُلُونَا؟» آیا كسانی كه اذان می‏گویند، بر ما برتری دارند؟ حضرت فرمودند «فَقَالَ رَسُولُ اللهِ قُل کَمَا یَقُولُونَ» تو هم همان چیزهایی که آن‏ها می‏گویند را بگو! اذان را حکایت كن! « فَإذَا انْتَهَیْتَ فَسْئَلْ تُعْطَهَا»⁵ وقتی که تمام شد از خدا درخواست کن كه به تو عطا می‏کند. این روایت، خودِ اذان را مؤثر دانسته است. بحث، بحث زمان نیست بلكه عملِ اذان گفتن مطرح است. در آخر بحث من می‏خواهم جمع‏بندی كرده و بعد هم یک توصیه كنم.

در روایاتی از پیغمبر اکرم آمده است که حضرت فرمود: «لایُرَدُّ الدُّعاءُ بَیْنَ الأذانِ و الإِقامَة»⁶ وقتی انسان اذان گفت، اگر بین اذان و اقامه‏اش دعا کند، دعایش رد نمی‏شود. در یک روایت دیگر که خیلی روشن‏تر است، اینطور آمده است كه «الدُّعَاءُ بَینَ الأذانِ وَ الإقامة مُسْتَجَابٌ فَادْعُوا»^.7 دعا در بین اذان و اقامه مستجاب است پس دعا كنید! البته به شما بگویم كه من از میان روایات، چند روایت را به صورت نمونه انتخاب ‏کرده‏ام.

از این مجموعه به دست می‏آید که اولاً «زمان» خودش در باب تأثیر گذاری بر روی دعا، مدخلیّت دارد، ثانیاً این دو عمل ـ اذان و اقامه ـ هم مدخلیّت دارند. حتی در این دو روایت آخر که به دعا كردن بین این دو عمل سفارش فرموده بود، روی عمل تکیه می‏کند. یعنی وقتی می‏فرماید: بین این دو عمل اگر دعا کنی، دعا مستجاب است؛ دیگر بحث زمان مطرح نیست و آنچه اثر دارد عمل است.

تذكر؛ بحث راجع به دعای غیر مأثور است.

من یک تذکر بدهم یک وقت اشتباه نکنند، آن‏هایی که اهلش هستند، من «دعای مأثور» را بحث نمی‏کنم. دعاهای وارد شده در باب مسأله اذان و اقامه گفتن و اینكه بین آنها چه بگو، این‏ها هیچكدام مورد بحث من نیست. بحث من «دعاهای غیرمأثور» است. اشتباه نکنید! می‏گوید: دعا کن! نمی‏گوید چه بگو. دعای مأثور معنایش این است كه او به تو می‏گوید این را بگو! خواسته‏ات این باشد.

مثلاً در باب وضو داریم كه وقتی آب را روی صورتت می‏ریزی، بگو: «اللهم بیِّضْ وَجْهِی....» آب را كه روی دست راستت می‏ریزی، بگو: «اللهمَّ أعْطِنِی کِتابِی بِیَمِیِنِی ....» دست چپ را كه می‏شوری، بگو: «اللهمَّ لاتُعْطِنِی كِتابِی بِیَسَارِی ...» آن‏ها دعای مأثور است. من در مورد آنها بحث نمی‏کنم. این‏ها بحث جدایی دارد و من بحثم دعاهای غیرمأثور است، یعنی حاجت‏هایی را که خودم دارم، از خدا بخواهم. بحث ما این‏ها است. یك وقت اشتباه نکنید!

این روایات این‏ها همه نگرششان به همین دعاهای غیرمأثور و حاجاتی است که بنده دارد. می‏گویند هم از نظر زمانی، هم از نظر عملی، از این فرصت‏ها استفاده کن! تو که داری اذان می‏گویی، حاجتت را هم از خدا بخواه! تو که اذانت را گفتی و بعد می‏خواهی اقامه بگویی و نمازت را بخوانی، بین اذان و اقامه یک حاجت بخواه! مطلب را خیلی ساده کردم.

رحمت واسعه حق تعالی یک مداری را برای اجابت دعای بندگان باز می‏كند كه هم مرتبط با زمان است و هم مرتبط با عمل است. نگاه کنید! این «فتحت»ها را خوب توجه کنید! من این‏ها را از خودم نمی‏گویم. همه این مطالب در روایات است كه درب‏های رحمت و فضل خدا در این زمان‏ها و با این كارها باز می‏شود. وقتی كه شما در این زمان‏ها قرار می‏گیرید یا این اعمال را برای خدا انجام می‏دهید، از این موقعیت پیش آمده استفاده کنید! بهره‏گیری کنید! از آن‏هایی نباشید که غفلت دارند! غفلت نکنید و از این موقعیت‏ها استفاده کنید! این روایات دارد موقعیت‏هایی را بیان می‏کند که در آن‏ها، فضل و رحمت واسعه حق تعالی بر بندگانش، گسترش پیدا می‏کند. هم زمانی آن را می‏گوید و هم عملی‏اش را.

موقعی که شما این کارها را می‏کنید، برای خدا انجام می‏دهید دیگر!؟ اذان که می‏گویی که برای شیطان که نمی‏گویی؟ چون شیطان فرار می‏کند؛ اینطور که در روایت گفته در روایت بود، شیطان فرار می‏کند و فاصله‏اش هم با آدم، ده‏ها کیلومتر است. تو این اذان را برای خدا می‏گویی؛ خدا هم درب فضل و رحمتش را بر تو باز می‏كند؛ از این موقعیت استفاده کن!

لذا از نظر موازین معرفتی ما هیچ مانعی نیست که هر دو عامل ـ چه زمانی‏اش باشد، چه عملی‏اش باشد ـ بر دعا مؤثر باشد. قبل از عمل، بعد از عمل، وسط عمل و در این زمانها دعا كردن وارد شده است. ببین کجاها را گرفته است. این‏قدر توسعه‏اش داده است كه تو از او حاجتت را بخواهی. این موجب می‏شود که خدا دعایت را به اجابت برساند.

این‏ها یک دسته از روایات هستند ولی یک دسته دیگر از روایات داریم که این‏ها را می‏شود دو چهره‏ای تعبیر کرد. «قالَ رسولُ اللهِ (صلّی اللهُ علَیهِ وَ آلِه وَ سَلّمَ): وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِكُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَات‏ِ» در اوقات نمازهایتان، دست‏هاتان را به دعا کردن و درخواست کردن، به سوی خداوند بلند کنید. اینجا اشاره به اوقات نماز‏های فریضه است.⁸ حضرت در ادامه ویژگی اوقات را بیان می‏کند. «یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یُعْطِیهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ»⁹ خواسته‏هایشان را می‏دهد چه به طریق مناجات باشد، چه به طریق ندا باشد، چه دعا باشد. این روایت در عامل زمانی ظهور دارد.

روایتی از امام باقر (علیه‏السلام) است كه: «الْمَسْأَلَةُ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ بَعْدَهَا مُسْتَجَابَة»¹⁰ دعای پیش از نماز و بعد از نماز مستجاب است. در اینجا حضرت، «عمل» را مطرح کرده‏اند. می‏خواهی از خدا درخواست کنی؟ چه وقت دعا كنی بهتر است؟ قبل از نماز و بعد از نماز بهترین زمان است. همان وقتی كه ایستاده‏ای و می‏خواهی نماز بخوانی، زود دعا كن! فرصت‏طلب باش! بیا از این فرصت استفاده کن! ¹¹ فرصت طلبی همین را اقتضا می‏کند، آدم عاقل و کسی که به خدا اعتقاد دارد اینطور است.

امام صادق (صلوات‏الله‏علیه) فرمود: «عَلَیْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّهُ مُسْتَجَابٌ»¹² بعد از نماز. بر شما باد که دعا کنید و مستجاب است. نگاه کنید! من این دو روایت را به ترتیب خواندم؛ اولی بحث زمان بود و دومی بحث عمل. روایت سوم را که می‏خوانم هم در مورد زمان است، هم در مورد عمل. این روایت از امام صادق (علیه‏السلام) است كه: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَیْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِی أَفْضَلِ السَّاعَاتِ فَعَلَیْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ»¹³ همانا خداوند نمازهای پنجگانه را در بهترین ساعات بر شما واجب گردانیده است، پس بر شما باد به دعا كردن بعد از نمازها.

بخش اول روایت اشاره به زمان دارد كه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَیْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِی أَفْضَلِ السَّاعَاتِ» خداوند، نمازهای پنج‏گانه را در بهترین اوقات، بر شما واجب کرد. پس معلوم می‏شود «زمان» خودش فضیلت دارد. در بخش دوم كه داشت: «فَعَلَیْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ» بحث «عمل» را پیش کشید. گویی این روایت یك سفارشِ دو قبضه است. «بهترین ساعات» عامل زمانی است و «بهترین عمل» ـ نماز ـ عامل عملی است. پس از این موقعیت استفاده کن! وقتی اول وقت به نماز ایستادی، زمان اجابت دعا است. نمازت که تمام شد هم، هنوز وقت، وقت اجابت دعا است. نماز خودش عامل دیگری است كه دعایت مستجاب شود. هر عامل به تنهایی بر دعای تو اثر می‏گذارد، چه رسد به اینكه  دو عامل در کنار هم باشد! ببین اگر اینها با هم جمع شوند، چقدر اثر می‏گذارد. من دیگر نمی‏رسم همه روایات را بخوانم، چون روایات خیلی زیاد است، شاید من از این روایات بین ده تا بیست روایت دیدم. ¹⁴

اما آن چیزی که در همه این‏ها سریان دارد و مشترک است، بحث «حالت داعی» است. موقعی که اذان می‏گوید، برای شیطان که ـ نعوذبالله ـ اذان نمی‏گوید، برای خدا می‏گوید؛ آن حال توجه مؤذن به خدا است كه او را برای دعا كردن مهیا كرده و دعایش را تقویت می‏كند كه به هدف اجابت برسد. مابین اذان و اقامه باز حال توجه، به خدا است. بعد از اذان و اقامه حال توجه، به خدا است. قبل از صلوة، و موقع تكبیر «الله اکبر» توجه به خدا است. نمازت كه تمام شد، هنوز منقطع نشده‏ای و به این زودی، توجهت به خدا گرفته نشده است؛ شیطان به این زودی نمی‏تواند توجه به خدا را از تو بگیرد.

در تمام این‏ حالات یک چیز دارد و او حال داعی است و آنچه که در دعا اثر اساسی دارد نیز همین توجه تامّ داعی به خداوند است. یعنی دعا كه لقلقه زبان نیست، یک حالت اتصال به معبود است. می‏گوید همین که سیم متصل شد، از این فرصت استفاده کن! از همان حال خودت بهره بگیر! از این حالت خوبت که متوجه خدا شده‏ای، استفاده کن! همانجا درد دل‏ها و گره‏هایت را با خدا در میان بگذار. ببین چطور جواب می‏دهد! اگر مؤثر نبود؟! آنچه که در تمام این‏ موارد مشترک است این است كه تمام عمل‏هایی را که مطرح می‏کند، برای یك حالت توجه به معبود را ایجاد می‏كند.

دعا به حق محمد و آل محمد(صلوات‏الله‏علیهم‏اجمعین) و نماز با سلام به اباعبدالله‏الحسین(علیه السلام)

می‏گویند: از هر چه بگذریم سخن دوست خوش‏تر است و توسل به اولیای خدا! من پیرامون اثر توسل به اولیای خدا قبلاً بحث کرده‏ام. فکر می‏کنم سال گذشته بود و چون قبلاً گفته‏ام، الآن فقط یک تذکر می‏دهم كه وقتی خواستی دعا کنی، «به حق محمد و آل محمد» دعا کن! که این یکی از اموری است كه در سفارشات ما هم هست. یک وقت از آن غفلت نکنی! بعضی از بزرگان ما بودند که قبل از ورودشان به نماز، یک سلامی به حسین (علیه‏السلام) می‏دادند. می‏گفتند: خیلی کاربرد دارد. سلام به او خیلی کاربرد دارد. قبل از نمازشان وقتی كه می‏خواستند به نماز بایستند، یک سلام می‏دادند بعد وارد دعاهایشان می‏شدند و اذان و اقامه می‏گفتند.

[1]. بحارالأنوار، 91/96

[2]. من فقط احتمالات مسأله را فهرست‏وار گفتم و آن‏هایی که اهلش هستند، می‏فهمند.

[3]. كنز العمال، 7/692

[4]. كنز العمال، 2/108

[5]. كنز العمال، 7/699

[6]. المغنی، 2/251

[7]. كنز العمال، 2/103

[8]. این غیر از آن بحثی است که من قبلاً کردم كه هر کسی می‏خواهد دعا کند، دو رکعت نماز بخواند. آن دستور، مخصوص به مورد خودش بود. یک وقت اشتباه نشود با آن‏.

[9]. وسائل‏الشیعة، 10/313

[10]. بحارالأنوار، 82/325

[11]. من که خودم همینطور هستم و تمام سعی خود را می‏كنم كه از فرصتها استفاده كنم؛ البته اگر فرصت‏ها را بفهمم.

[12]. وسائل‏الشیعة، 7/66

[13]. وسائل‏الشیعة، 6/431

[14]. من این‏ها را انتخاب کردم و روی احتمالاتی که دادم جمع‏بندی کردم. بهترین موقعیت همین موقعیت ماه مبارک رمضان است كه بهره بگیرید و با معارفتان كمی آشنا شوید.