رابطه آخر الزمان و اشراط الساعة
به دوران پایانى عمر جهان که از یک طرف پایانبخش دوران هستى است و از طرف دیگر آغازگر فروریختن جهان و شروع قیامت است، «آخر الزمان» گفته مىشود. این اصطلاح افزون بر آنکه در منابع اسلامى به صورتى گسترده انعکاس یافته، در منابع و فرهنگ غیر اسلامى نیز راه یافته و امرى شناخته شده مىباشد.1 در منابع اسلامى در کنار اصطلاح «آخر الزمان» از اصطلاح دیگرى به نام «اشراط الساعة = نشانههاى قیامت» نیز یاد شده است،2 اما تاکنون تحقیق جامعى براى باز شناخت عناصر مفهومى این دو اصطلاح و تفاوتهاى آنها انجام نگرفته است. بدین خاطر در غالب مباحث مربوط و نیز کتاب هایى که به این مسأله پرداخته خلط و در هم آمیختگى آشکارى به چشم مىخورد.
کنکاشى گسترده و عمیق این حقیقت را بدست مىدهد که اصطلاح «اشراط الساعة» اعم از اصطلاح «آخر الزمان» بوده و تفاوت هاى ذیل میان آن دو وجود دارد:
1 ـ دامنه مفهومى در اصطلاح «اشراط الساعة» از دوران بعثت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله آغاز مىشود3 به بعثت پیامبر اکرم (ص) تفسیر شده است، زیرا از ایشان روایت شده که فرمود: «بین بعثت من و ظهور قیامت به فاصله انگشت میانه و سبابه فاصله است.»، و تا فروریختن نظام عالم شامل فروریختن آسمانها، زمین، کوهها و... استمرار مىیابد،4 در حالى که دامنه مفهومى «آخر الزمان» تنها به دورانى خاص؛ یعنى دوره پایانى هستى و پیش از فروریختن نظام عالم، محدود مىباشد.
2 ـ از آنجا که دوران آخر الزمان دورانى ملحق به دنیا محسوب مىگردد، مبانى تکلیف شامل آگاهى، اراده و اختیار در این دوران سریان دارد از اینرو مردم در این دوره براى انتخاب دین حق یعنى اسلام ـ که از سوى مهدى منتظر (عج) ابلاغ مىشود کاملاً مختار خواهند بود و راه براى توبه و بازگشت کافران و فاسقان همچنان هموار است مگر آنکه به تیغ قهر آن حضرت گرفتار شوند.
از طرفى به تصریح قرآن با آمدن قیامت و با «طلوع خورشید از مغرب» به عنوان تحقق یکى از آیات الهى و با شروع از هم پاشیدن نظام دنیا دوران توبه و بازگشت به ایمان و عمل صالح پایان پذیرفته و صف مؤمنان از کافران به صورتى ناخواسته از هم متمایز مىشود.5 این امر نشان مىدهد که اگر در بخشى از دامنه مفهومى اشراط الساعة یعنى از دوران رسالت پیامبر صلى الله علیه وآله تا دوران آخر الزمان دامنه تکلیف استمرار دارد، در بخشى دیگر از آن یعنى پس از دوران آخر الزمان تا ظهور قیامت عرصه تکلیف رخت بر مىبندد.
از طرف دیگر با تکیه بر این نکته مىتوان مصادیق رخدادهاى آخر الزمان را از اشراط الساعة متمایز ساخت، به این بیان که مصادیقى همچون ظهور مهدى (عج)، فرود آمدن عیسى علیه السلام، رجعت و ظاهر شدن دود از آسمان ناظر به رخدادهاى آخر الزمان خواهد بود، در حالى که حوادثى همچون طلوع خورشید از مغرب، شکافتن آسمان و... مربوط به اشراط الساعة مىباشد.
بر این اساس، ثبات و ماندگارى نظام عالم و استمرار قانون تکلیف از اختصاصات آخر الزمان است در حالى که با شروع آن دسته از نشانههاى قیامت (اشراط الساعة) که پس از آخر الزمان تحقق مىیابد افزون بر آنکه دامنه تکلیف برچیده مىشود. نظام عالم فرو خواهد ریخت، چنانکه «آخر الزمان» و رخدادهاى آن را تماماً مىبایست به عنوان یکى از نشانههاى قیامت «اشراط الساعه» ارزیابى کرد.6
آخر الزمان در قرآن
در قرآن کریم از آخر الزمان به طور صریح سخن به میان نیامده است، اما در لابلاى برخى از آیات به آن اشاره شده است، این آیات را به چند دسته مىتوان تقسیم کرد:
1. از وقوع برخى از رخدادها خبر داده که از گذشته تا حال تحقق نیافته و از آنجا که در خود این آیات وقوع آنها با ظهور نشانههاى قیامت همراه است، مىتوان نتیجه گرفت که ظرف تحقق آنها «آخر الزمان» است،7
چنانکه از خروج یأجوج و مأجوج و خرابى سدّ ذوالقرنین خبر داده و این رخداد را نزدیک به قیامت دانسته است8 ، و نزول عیسی علیه السلام از آسمان را از نشانههاى قیامت برشمرده9 و رجعت گروهى از انسان ها به عنوان رخدادى پیش از وقوع قیامت معرفى شده است.10
2. از میراث برى زمین توسط صالحان و مستضعفان و حکومت آنان به عنوان سنت و اراده تخلفناپذیر الهى خبر داده شده است11 و از آنجا که میراث بر اموال و امتیازات صاحبان پیشین را مالک مىشود، مىتوان دریافت چنین میراث برى گسترده که تمام زمین را در بر مىگیرد پس از آخرین سلسله از حکمرانى و سلطه بر زمین توسط زمامداران ناشایسته در فرجام جهان، تحقق مىیابد، زیرا با فرض هر حکومتى پس از صالحان و مستضعفان، میراث برى آنها مفهومى نخواهد داشت.
3. چیره شدن اسلام بر تمام ادیان و حاکمان مطلق اسلام بر تمام جهان که در آیاتى از قرآن پیش بینى شده است 12 امرى است که تاکنون تحقق نیافته، و رخدادى نیست که به صورت طبیعى و بدون استفاده از دعوت علنى و همگانى مهدی (عج) و استفاده از قدرت اعجاز و قهر قابل تحقق باشد، از این رو باید پذیرفت که این وعده الهى در دوران پایانى دنیا همزمان با ظهور مهدى (عج) انجام خواهد گرفت.13
افزون بر قرآن «آخر الزمان» و رخدادهاى آن به صورتى بس گسترده و با جزئیات زیاد در روایات فریقین انعکاس یافته، و صاحبان جوامع روایى این روایات را در کتابهایى با عناوین: الفتن و الملاحم یا الفتن و اشراط الساعةذکر کردهاند.
فرجام جهان از نگاه ادیان آسمانى
قرآن اعلام داشته که میراث برى زمین توسط صالحان در کتاب زبور نوشته شده است.14
چنانکه در آیه «و ان من اهل الکتاب الا لیومنن به قبل موته» به طور ضمنى از نزول عیسی علیه السلام سخن به میان آورده است، این امر نشانگر آن است که ادیان آسمانى پیشین کم و بیش از فرجام جهان و نشانههاى آن خبر دادهاند.
در تورات در داستان پیامبران همچون عاموس، هوشع، اشعیاء، میکا، ارمیاء و... از روز خدا سخن به میان آمده که در آن پادشاهى از نسل داود یعنى فرزند انسان که روح خدا بر او قرار گرفته ظهور خواهد کرد و جهان را از عدل و خیر و برکت پر خواهد ساخت، همچنین در پیشگوئىهاى حزقیان از هجوم جوج (یأجوج) و هلاکت آنها و تغییرات کیهانى همچون تاریکى خورشید و ستارگان خبر داده شده است و در نوشتههاى بین النهرین از هجوم سپاه یأجوج و مأجوج و فتنه مسیحاى دروغین (دجّال) و ظهور منجى اى که پسر انسان، پسر خدا و انسان یاد شده است گزارش شده است.
در اناجیل مسیحیان از نزدیک بودن پایان دنیا، رجعت عیسى، ظهور مسیحیان دروغین، شایع شدن قحط سالى، وبا، زلزلههاى مرگبار، جنگها و بلاهاى سخت، نابود شدن سپاه یأجوج و مأجوج گفت وگو شده است.15
در عبارتى عیسى علیه السلام چنین مىفرماید: «کمرهاى خود را بسته، چراغ هاى خود را افروخته بدارید. مستعد باشید زیرا در ساعتى که گمان نمىبرید پسر انسان مىآید...» و اساساً گفته شده که محور و مرکز تعلیمات عیسى علیه السلام بشارت نجات و تحقق ملکوت خداست .
1- ر.ک: دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 132، مقاله آخرالزمان2-(. برای آگاهی بیشتر از مفهوم اشراط الساعه ر.ک: دائرة المعارف قرآن، ج 3، مقاله اشراط الساعه از نگارنده؛ (در دست چاپ) پیام قرآن،ج 6، ص 21ـ 40
3- اشراط الساعه در آیه شریفه: هفهل ینظرون الا الساعه ان تاتیهم بغتهً فقد جاء اشراطها...ه (محمد/ 17
4- المیزان، ج 20، ص 162
5- آیه چنین است: «هل ینظرون الا أن یاتیهم الملائکه او یاتی ربک او یاتی بعض آیات ربک...» انعام/ 158. و عموم مفسران به استناد روایات گفته¬اند که مقصود از آمدن برخی از آیات الهی طلوع خورشید از مغرب است. که در ادامه مقاله از آن گفتگو خواهیم کرد. الجامع لاحکام القرآن، ج 13، ص 158؛ المیزان، ج 15، ص 396 و ج 7، ص 388؛ تفسیر کبیر، ج 11، ص 73؛ جامع البیان، ج 12، ص 69 و 139.)
6- به عنوان نمونه در روایات مفصّلی انتشار فسق و جور و حاکمیت ارزشهای ضد اخلاقی که مربوط به دوران آخرالزمان است، به عنوان اشراط الساعه معرفی شده است. ر، ک: المیزان، ج 5، ص 394ـ 401
7- . بحارالانوار، ج 51، ص 99ـ 100.
8- فاذا جاء وعد ربی جعله دکّاً و کان وعد ربی حقّاً» کهف/ 99؛ «حتی اذا فتحت یأجوج و مأجوج و هم من کل حدب ینسلون» انبیاء/ 96
9- «و ان من اهل الکتاب الا لیومننّ به قبل موته و یوم القیامه یکون علیهم شهیداً» نساء/ 159.
10- و اذا وقع القول علیهم أخرجنا لهم دابّه من الارض تکلّمهم ان الناس کانوا بآیاتنا لایوقنون» نمل/ 82.
11- « و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین» قصص/ 5.
13 در روایاتی از اهل¬بیت (ع) بر این امر تصریح شده است، به عنوان نمونه ر، ک: بحارالانوار، ج 52، ص 191.
14 . به عنوان نمونه ر.ک: بحارالانوار، ج 6، ص 291. باب اشراط الساعه و قصه یاجوج و مأجوج؛ صحیح بخاری، ص 1249 کتاب الفتن، صحیح مسلم، ص 1208، کتاب الفتن و اشراط الساعه، یأجوج و مأجوج از شفیع ما حی احمد.
15 . «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون» انبیاء/ 105.
