زنان در تاريخ سياسي معاصر؛ محترم اسكندري

رضا رمضان نرگسي

محترم اسكندي (1274 ـ 1303 ش) دختر شاهزاده عليخان «محمد ميرزا اسكندري»، در سال 1274 شمسي در يكي از خانواده هاي اشرافي تهران متولد شد. پدرش يكي از شاهزادگان قاجاري و از بنيانگذاران «انجمن آدميت» [1] فرخ زاد، پوران: كارنماي زنان كاراي ايران از ديروز تا امروز، نشر قطره، تهران، 1381؛ و دانشنامه زنان فرهنگساز ج 1 ص 200 و 201 و از موسسين «لژ فراماسونري» [2] «فري ماسون» (Freemasonary) يعني بناي سنگتراش. پيدايش اين واژه به قرون وسطي بر مي گردد. يهوديان آواره و بي وطن در اروپا كه شغل بنايي داشتند، براي كمك به همديگر و در انحصار گرفتن اين حرفه، گروههايي را تشكيل دادند و شاگرداني از بين خودشان انتخاب كردند و در محل مخصوصي كه بعداً به «لژ» (lodge) معروف شد به تعليم آنها پرداختند آنان براي مخفي نگه داشتن اين فنون و شناسايي همديگر از اشاره هايي استفاده مي كردند و براي خود درجاتي قايل بودند مثل شاگرد بنا، استاد بنا و استاد بزرگ. بعدها در اواسط قرن چهاردهم براي خود قانوني وضع كردند و اصل برابري، برادري و آزادي را شعار خود قرار دادند.

لژها را به شكل معبد حضرت سليمان درست كرده و در جلسات خود كلماتي از تورات مي خواندند. تا سال 1717 ميلادي، فراماسون با مذهب يهودي فعاليت داشت. اما در 24 ژوئن 1717 چهار لژ در انگلستان دورهم جمع شدند و لژ بزرگ لندن را تأسيس كردند. مردم با مذاهب مختلف در آن راه يافتند. فراماسونري با شعار آزادي، برابري، برادري و جهان وطني به جنگ وطن خواهي رفت اما به محض اينكه در سال 1948 ميلادي در اسرائيل مستقر شد، رفته رفته از اين شعار كناره گيري كردند، زيرا نمي توانستند شعارهاي بي وطني و يا جهان وطني را تبليغ كنند. (صادقي نيا، ابراهيم: فراماسونري و جمعيتهاي سري در ايران، 1377، ص 12).

ترويج ليبراليسم و سكولاريسم و خردگرايي از مهم ترين اهداف اين تشكل بود. فراماسونرها سعي در توجيه استعمار داشتند و يا سعي مي كردند جا پاهايي در كشورهاي مستعمره ايجاد كنند. آن ها براي تداوم اشغال در يك كشور مستعمره تعدادي از اتباع شاخص و قدرتمند كشور مستعمره را به عضويت لژهاي خود در مي آوردند و از آنها حمايت مي كردند مثلاً آخوند زاده معتقد بود كه اگر مي خواهيد از ستم استبداد آزاد شويد چاره اي نداريد جز آنكه فراماسون شويد (موسي حقاني: فراماسونري در ايران و جهان، خراسان، 19/6/79) در ايران بود. [3] شيخ الاسلامي، پري: زن در ايران و جهان، چاپخانه مازگرافيك، 1351، ص 144. اگرچه شيخ الاسلامي معتقد است كه ايشان از مؤسسان جمعيت آدميت بوده است ولي اسماعيل رائين او را از اعضاي مجمع آدميت به رياست عباسقلي خان مي داند. (رائين، اسماعيل: انجمن هاي سري در انقلاب مشروطيت، سازمان چاپ و انتشارات جاويدان، چاپ دوم، تهران، 2535 شاهنشاهي، ص 68) و از آنجايي كه در منابع تاريخي چيزي به نام جمعيت آدميت ثبت نشده بلكه آنچه وجود داشته ابتدا جامع آدميت و بعدها مجمع آدميت بود لذا احتمال دارد كه مراد او همان جامع آدميت باشد چراكه بسياري از اعضاي جامع آدميت بعدها عضو مجمع آدميت شدند. انجمن آدميت قبل از انقلاب مشروطه شناخته شد ولي بعد از انقلاب مشروطه به نام «انجمن حقوق» تشكيل گرديد و مجله حقوق را انتشار داد.(بامداد، بدرالملوك: زن ايراني از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفيد، ج 1 ص 47)

خواندن و نوشتن را در خانه و نزد پدر فراگرفت و سپس به نزد مرحوم ميرزا علي محمد محققي به تكميل زبان فرانسه و ادبيات و تاريخ پرداخت. بعد ها با استادش(ميرزا علي محمد خان) ازدواج كرد. [4] بامداد، همان، ج 1 ص 46 و 47 محترم اسكندري در سال 1303 (ه.ش) هنگام عمل جراحي روي استخوان ستون فقرات چشم از جهان فروبست. [5] همان، ج 1 ص 59

گرايش هاي فكري و اعتقادي

پدر محترم اسكندري از اعضاي برجسته و از مؤسسان لژ فراماسونري در ايران بود [6] شيخ الاسلامي، همان، ص 144. او سال ها قبل از مشروطه به همراهي سليمان ميرزا اسكندري و يحيي ميرزا، «انجمن آدميت» را تاسيس كرده بود، محترم اسكندري نيز از همان اوان طفوليت در جلسات آنها شركت مي كرد، [7] بامداد، همان، ج 1، ص 47 و به لحاظ فكري و عقيدتي كاملاً تحت تأثير اعضاي انجمن آدميت قرار داشت؛ «مجمع آدميت» تحت تأثير شديد افكار ميرزا ملكم خان ارمني و فراماسونر [8] «بلنت» مصرشناس و سياستمدار انگليسي از زبان ملكم نقل مي كند «از راه تحصيل... كيفيت ترتيب و تنظيم انجمن هاي مخفي و سري و تشكيل محافل فراماسونري را آموختم.... و از اين جهت نقشه عمل خويش را در لفافه دين كه با روحيات مردم ايران سازگارتر بود پوشيدم و چون به كشور خود بازگشتم بزرگان پايتخت و دوستان خودم را كه احساس احتياج به اصلاح ملل اسلامي مي كردند پيش خواندم و به ذيل شهامت و شرافت معنوي ايشان دست توسل زدم.» (طباطبائي، محيط: مجموعه آثار ميرزا ملكم خان (بي تا).

يكي از كارهاي ملكم خان كشاندن پاي استعمار غرب به ايران بوده است. (تيموري، ابراهيم: عصر بي خبري يا تاريخ امتيازات در ايران، 1363، ص 102) وي به عنوان مشاور سپهسالار در سال 1290 هجري قمري به سمت وزير مختار ايران در لندن منصوب و روانه انگلستان شد و به دنبال آن ناصرالدين شاه، ميرزاحسين خان سپهسالار و ديگران به اروپا رفتند. ره آورد اين سفر بدنامي براي ملكم بوده و علت آن نيز، بهم خوردن قرارداد رويتر بود كه ميرزا حسين خان و ملكم در انعقاد آن نقش مهمي ايفا كردند. (اصيل، حجت الله: زندگي و انديشه ميرزا ملكم خان ناظم الدوله، 1376، ص 31)، به موجب اين قرارداد امتياز بهره برداري از تمام خطوط ايران به مدت هفتاد سال به جوليوس رويتر يهودي كه به تابعيت بريتانيا درآمده بود، داده شد. (محمود، محمود: تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در قرن 19، جلد سوم (بي تا) ص 1010) شكل گرفت [9] رك: رائين: اسماعيل، همان، ص 46 تا 52 و به ترويج انديشه هاي ليبرال و سكولار مبتني بر نوعي ملي گرايي پرداخت. موسسان اين لژ (مجمع آدميت) عمدتاً از اساتيد مدرسه «اليوسن» اسرائيلي بودند. به تدريج افرادي همچون تقي زاده و فروغي و حكيمي و اردشيرجي و يپرم خان ارمني و حيدرخان عمو اوغلي به عضويت اين انجمن درآمدند.

مهم ترين ويژگي فكري فراماسونها كه سهم عمده اي در كودتاي 1299 رضاخاني داشتند، اسلام ستيزي و ملي گرايي افراطي يعني «شوونيزم» بود. [10] نجفي، موسي و موسي فقيه حقاني، تاريخ تحولات سياسي ايران، چاپ دوم، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1381 ص 310

محترم اسكندري در چنين فضايي، به فرهنگ و الگوهاي فرهنگي غرب شديداً گرايش پيدا كرد. اسكندري در سخنراني روز دهم بهمن 1301 (ژانويه 1923 م) كه در حضور جمعي از بانوان ايراد كرد ضمن تجليل از ترقيات و اختراعات محير العقول اروپا، و در حالي كه شديداً متأثر شده بود تشابه ظاهري زن ايراني به زن غربي را منشاء ترقي ملت ايران معرفي كرد، و از زنان ايراني خواست كه به او بپيوندند و تشكيل انجمن و جمعيت بدهند تا بتوانند فرهنگ زنان اروپايي را در جامعه زنان ايراني رواج دهند. [11] ر.ك: شيخ الاسلامي ص 150 و 151

اهم فعاليتهاي سياسي اجتماعي محترم اسكندري

فعاليت سياسي و اجتماعي اسكندري، از جريان انقلاب مشروطيت آغاز شد و به زودي به يكي از پيشتازان جنبش تجدد طلبي نسوان در دهه 1920 تبديل شد. [12] آفاري، ژانت: انجمن هاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطه، ترجمه: دكتر جواد يوسفيان ص 27 به طور كلي اهم فعاليت هاي محترم اسكندري را مي توان در چند محور بررسي كرد:

1 ـ تأسيس و رهبري جمعيت نسوان وطنخواه

بعد از انقلاب مشروطه، محترم، با عده اي از زنان تجدد طلب تماس گرفت و در سال 1922 م (1301 ش)، جمعيتي به نام «جمعيت نسوان وطنخواه» كه داراي گرايش سوسياليستي بود پديد آورد. [13] آفاري، همان در كنار شركت در جمعيت نسوان، به انتشار نشريه اي دست زد كه «زنان ميهن» نام داشت و در واقع ارگان انجمن «نسوان وطن خواه» بود. [14] فرخ زاد، همان، ج 1 ص 200 و 201

اين جمعيت را عده اي از بانوان فرنگي مآب و تجددطلب كه اكثراً داراي تحصيلات غربي بودند، تشكيل دادند و بانواني ديگر كه افراد خانواده يا همسرانشان افكار چپ داشتند در به ثمررساندن و راهبري جمعيت مؤثر بودند. [15] ر.ك: شيخ الاسلامي، همان، ص 144. همچنين برخي از بنيانگذاران و اعضاي جمعيت نسوان وطن خواه ايران مانند شاهزاده خانم ها: محترم اسكندري، ملوك اسكندري و مهرانگيز اسكندري، به خانواده هايي تعلق داشتند كه مردان آن ها به انديشه هاي سوسياليستي متمايل بودند و پيشينه عضويت در احزاب چپ داشتند.(بامداد زن ايراني از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفيد، ج 2 ص 28) در بدو تأسيس، محترم اسكندري، از سوي ديگر اعضا به رياست جمعيت برگزيده شد. اعضاي هيئت رئيسه اين جمعيت عبارت بودند از نورالهدي منگنه، فخر آفاق پارسا، فخر عظمي ارغون، عادل، مستوره افشار، صفيه اسكندري، و... [16] بامداد، همان، ج 1 ص 47 بنيانگذاران و اعضاي اين جمعيت مانند ديگر تشكل هاي زنان در عصر مشروطه از خانواده هاي اقشار متوسط و بالاي جامعه ايران بودند.

از اعضاي جمعيت نسوان وطن خواه ايران مي توان به كبري چناني، مهرانگيز اسكندري، طويس بقايي، عفت الملوك و نظم الملوك خواجه نوري، فخر عظمي ارغون، هايده مقبل، توران افشار، اختر السلطنه سيادت، آصف الملوك، عشرت الزمان، آصف اختر السلطنه، فروهر فرخ لقا، هدايت، نصرت الزمان مشيري، ملكه فاتحي، عاليه خانم و... اشاره كرد. [17] خسروپناه، محمد حسين: هدفها و مبارزات زن ايراني از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوي، ص 186

فعاليتهاي جمعيت نسوان وطن خواه را مي توان به شرح زير تقسيم بندي كرد:

1 ـ 1: اجراي مراسم سخنراني

اين جمعيت هركجا عده اي از زنان و دختران اجتماع مي كردند مثلاً در مهماني ها و جشن هاي مدارس، اعضاي جمعيت نطق كرده و زنان را به شورش در قبال وضع فرهنگي حاكم بر جامعه خويش تشويق مي نمودند. [18] ر.ك: بامداد ج 1، ص 48

«نورالهدي منگنه»، سخنگو و منشي اول جمعيت نسوان وطن خواه درباره فعاليت هاي تبليغي جمعيت مي نويسد: هر هفته سخنراني هايي ترتيب داده مي شد، و با ارسال دويست سيصد كارت، خانم ها را براي شركت در جلسه هاي سخنراني دعوت مي كردند. [19] خاطرات نورالهدي منگنه، ص 87

در اين جلسات، با برشمردن پيشرفت هاي فني و صنعتي اروپا، به حاضران گوشزد مي شد اگر طالب رشد و سعادت هستند بايد به غرب اقتدا كنند. [20] شيخ الاسلامي، همان، ص 150 و 151

1 ـ 2: تشكيل كلاس اكابر براي خانم هاي بزرگسال

اين جمعيت در راستاي تغيير فرهنگ ايراني ـ اسلامي به فرهنگ غربي تصميم گرفت كه زنان بزرگسال را آموزش دهد.

بنابراين؛ در اواخر سال 1302 (ه.ش) هيئت مديره جمعيت درصدد تأسيس مدرسه اكابر برآمد و به پيشنهاد نورالهدي منگنه قرار شد كه در ابتداء يك كلاس براي بيسوادان داير شود و بعد آن را به صورت يك دبيرستان دربياورند. انتشار اخبار مربوط به اين تصميم موجب شد تا مردم باتوجه به شناختي كه اجمالاً از اين جمعيت داشتند و تشكيل اين كلاس ها را سرآغاز فتنه و فساد در جامعه مي دانستند، براي مقابله با آن به علماء متوسل شوند. اما نتيجه اي حاصل نشد. [21] ر.ك: خسروپناه ص 189 به نقل از مصاحبه پري شيخ الاسلامي با نورالهدي منگنه در زنان ص 155 در اين مدارس آموزش زبان فرانسه و انگليسي در اولويت قرار داشت و شاگردان به صورت مجاني پذيرفته مي شدند.

1 ـ 3: اجراي نمايشنامه

يكي ديگر از راه هايي كه «جمعيت نسوان وطنخواه» براي ترويج ديدگاهها و ارزش هاي خود از آن سودجستند، برپايي و اجراي تئاتر و نمايشنامه بود. به پيشنهاد نورالهدي منگنه قرار شد يك نمايشنامه در منزل ايشان اجرا شده و از عموم زنان خصوصاً اشراف براي شركت در جلسه دعوت به عمل آيد اما براي اين كه از طرف مردم متدين مشكلي ايجاد نشود هيئت مديره جمعيت به پيشنهاد نورالهدي منگنه تصميم گرفت كه به نام عروسي نوكر و كلفت منگنه، مجلسي فراهم شود. علاوه بر آن از محمد درگاهي ـ رئيس وقت نظميه ـ بخواهند كه مأموراني را براي محافظت از مراسم جشن تعيين كند. خانه مسكوني نورالهدي منگنه براي برگزاري جشن عروسي آماده شد و مقدمات و وسايل لازم براي اجراي نمايش مانند دكور و سن و صندلي براي تماشاچيان فراهم آمد. هيئت مديره جمعيت نسوان از «خانم وارتوتريان ارمني» و دو نفر ديگر از بازيگران زن ارمني دعوت كردند تا نمايشنامه را در دو پرده اجرا كنند و قرار شد كه نقش هاي فرعي را چند نفر از اعضاي جمعيت اجرا كنند. جالب اين جاست كه جمعيت، زمان برگزاري مراسم جشن را شب 27 رمضان 1341 (ه.ق) 13 مه 1923 م تعيين كرد. اين كار در شب 27 رمضان 1303 انجام شد. بازيكنان، تمام زن بودند. پرده اول كه تمام شد، درب خانه كوبيده شد. از طرف اداره نظميه دستور رسيده بود كه فوراً مجلس را به هم زنند. زنها از پشت بام ها به خانه هايشان رفتند. اعضاي جمعيت و صاحبخانه، عروس و داماد ساختگي را كه ظاهراً در مجلس حضور داشتند، به سالن آوردند و در را روي مأمورين گشودند. از آن روز خانه نورالهدي منگنه به عنوان خانه اي كه اشاعه منكرات مي كند، شناخته شد. و مردم به سوي كساني كه از آن خانه خارج مي شدند، آب دهان مي انداختند.

برگزاري اين مراسم، آنهم در شب هاي قدر ماه رمضان، احساسات عمومي و ديني مردم را برانگيخت. [22] ر.ك: بامداد، همان، ج 1، ص 57؛ مصاحبه پري شيخ الاسلامي با نورالهدي منگنه در زنان. ص 155؛ خاطرات نورالمهدي منگنه ص 88

پس از آن شب، عده اي از مردم به خانه اي كه در آن نمايش اجرا شده بود، هجوم آوردند. اسباب منزل را غارت كردند و خسارات زيادي وارد ساختند و چون تأمين جاني براي صاحب خانه نبود، ناچار چندي به خانه ديگر منتقل شد. [23] بامداد، همان، ج 2، ص 25

از روز 28 رمضان 1341 (ه.ق) به بعد، تبليغات علما و متدينين عليه جمعيت افزايش يافت. بسياري معتقد بودند كه صاحب خانه توطئه كشف حجاب را فراهم كرده است. [24] ر.ك: خسروپناه، همان، ص 192 به نقل از خاطرات نورالهدي ص 89

به خانه نورالهدي منگنه حمله شد. خود او مي گويد: هرچه داشتم حتي ميخ و انبر به غارت رفت و بعد خانه را آتش زدند. [25] شيخ الاسلامي، همان، ص 157 انزجار عمومي عليه نورالهدي منگنه به گونه اي بود كه مجبور شد مدتي مخفيانه زندگي كند. [26] همان، ج 1، ص 57؛ مصاحبه پري شيخ الاسلامي با نورالهدي منگنه در زنان ص 155؛ خاطرات نورالهدي منگنه ص 88. ص 48 (محترم اسكندري نواده عباس ميرزا و از شاهزاده خانم ها به شمار مي رفت و علاوه بر اين از بستگان سليمان و از رهبران احزاب چپ گراي كشور پس از انقلاب مشروطه بود.)

2 ـ انتشار مجله «نسوان وطنخواه»

خانم محترم اسكندري صاحب امتياز مجله «نسوان وطنخواه بود. [27] شيخ الاسلامي، همان، ص 144

شماره اول مجله مذكور در 26 صفحه به قطع كوچك خشتي طبع و در سال 1302. ش (1923م) منتشر شد. وجه اشتراك مجله ـ كه به شكل نامنظم منتشر مي شد ـ براي داخله سالي 15 قرآن و براي خارجه سالي 2 تومان بود. تك شماره 30 شاهي بود. مندرجات مجله غالباً مطالب مربوط به زنان و تربيت دوشيزگان بود. اين مجله تلاش داشت تا تغييراتي در طرز تفكر و زندگي زنان ايجاد كند. [28] همان، ص 146

مقالات مجله، بيش تر به قلم زنان و دوشيزگان نوشته مي شد. اين مجله تا سال 1305 ش يعني به مدت سه سال منتشر شده است. [29] همان

از جمله محوري ترين مطالب نشريه مي توان به موارد ذيل اشاره كرد:

2 ـ 1:درج مقالات عديده راجع به نسوان

مشهوره غربي [30] ر.ك؛ همان، ص 149

2 ـ 2: ترويج انواع مد لباس. [31]

همان، ص 148 از آن جا كه اسكندري و اعضاي فعال نشريه و نز مخاطبان اصلي نشريه، از خانواده هاي اعيان و اشراف بودند و بعضاً در غرب تحصيل كرده يا بزرگ شده بودند، آخرين مدهاي اروپايي در مجله تبليغ و ترويج مي شد. اين نوع تبليغات، بازار كالاهاي لوكس غربي را رونق مي بخشيد و مهم تر آن كه سليقه هاي ايراني را به سوي سليقه هاي غربي تغيير مي داد.

2 ـ 3: مقايسه زن عهد عتيق و زن در عصر جديد. [32]

همان در اين مقايسه، زنان مذهبي زناني كهنه گرا، خرافاتي، بي سواد، بدبخت به حساب مي آمدند و در عوض زنان فرنگ زناني امروزي، اجتماعي، باسواد و سعادتمند معرفي مي شدند:

«در روز دهم برج دلو 1301 (ژانويه 1923م) بانو محترم اسكندري مدير مدرسه شماره 35 دولتي از جمعي از بانوان منورالفكر، براي حضور در امتحانات شاگردان دعوت نمود و پس از حضور در امتحانات دوشيزگان، بانوي مذكور نطق پرهيجاني راجع به ترقيات و اختراعات محير العقول اروپا ايراد نمود و ترقيات نسوان ملل فاضله (اروپايي) دنيا را با نسوان ايران مقايسه كرد... البته اين سخنان و احساسات... در قلوب خانمها كاملاً موثر واقع شد و در همان مجلس دست اتفاق و اتحاد به محترم خانم اسكندري داده و عهد و پيمان نمودند كه براي پيشرفت مقاصد مقدسه ايشان از هيچ گونه فداكاري خودداري ننمايند.» [33] همان، ص 150 و 151

دين گريزي، تجددگرايي و حمايت هاي رضاخاني

محترم اسكندري، و جمعيت او (جمعيت نسوان وطنخواه) اگرچه براي تغيير فرهنگ ديني و ملي زنان و اقتدا به الگوهاي غربي تلاش هاي گسترده اي انجام دادند، با اين حال جمعيت نسوان و ديگر تشكل هاي زنان به سال هاي 1285 تا 1305 و اقشار متوسط و بالاي زنان جامعه ايران محدود شدند و هيچگاه نتوانستند به تشكلي فراگير و سراسري تبديل شوند. [34] خسروپناه، همان، ص 196 در تحليل و ريشه يابي علل ناكامي اين گونه فعاليت ها و جمعيت ها، كارشناسان به دونقطه محوري اشاره كرده اند:

1 ـ دين گريزي و مخالفت صريح با آموزه هاي ديني

در بازتاب فعاليت هاي ضد ديني «جمعيت نسوان وطنخواه» نوشته اند كه آنچنان شديد و صريح بود كه احساسات ديني توده هاي مردم را برانگيخت و موجب شد وعاظ و خطباء بر بالاي منابر عليه آنان سخنراني كنند و اعلام كنند:

«اين جمعيت (جمعيت نسوان وطن خواه) مي خواهد چادر را از سر زنان بردارد». [35] همان، ص 147

زنان مومنه مدعي بودند كه جمعيت نسوان وطن خواه در پي آن است كه چادر از سر زنان بردارد. [36] رك: پري شيخ الاسلامي، زنان روزنامه نگار و انديشمندان ايران، تهران بي نا، 1351، ص 147 و اعضاي اين جمعيت فاسد الاخلاق و... هستند به طوري كه در ميان عوام شائبه بي ديني اعضاي جمعيت و خصوصاً محترم رواج يافت. در نتيجه اعضاي اين جمعيت به ويژه محترم اسكندري مورد آزار فراواني قرار گرفتند و بعضاً بچه هاي كوچه را تحريك مي نمودند كه در موقع عبور و مرور آن خانم خاك بر او مي ريختند و سنگ به ايشان مي انداختند. [37] رك: روزنامه ايران سال 8، شماره 1657، پنجشنبه 30 اسد 1301. شماره 7 و 8، 1303 ص 40

2 ـ ارتباط با استبداد رضاخاني

دومين علتي كه خيلي زود تشكل هاي زنانه اي همچون «جمعيت نسوان وطنخواه» را به بن بست رساند، ارتباط و همكاري آنان با استبداد رضاخاني و حمايت هاي شخص رضاشاه از اين گونه تشكلات بود.

با آنكه بسياري از نويسندگان بر مشروطه طلبي اين «جمعيت» قلم فرسايي كرده اند ولي همكاري اينان با رضاشاه بعد از به قدرت رسيدن و دريافت كمك هاي محرمانه از او نشان دهنده عمق همكاري و وابستگي آنان به نظام استبداد مي باشد. پري شيخ الاسلامي در همين باره در كتاب «زنان روزنامه نگار و انديشمند ايران» مي نويسد كه: از سال 1302 رضاشاه به صورت محرمانه به «جمعيت [نسوان وطن خواه]» كمك مالي مي كرد. [38] پري شيخ الاسلامي، همان، ص 1