دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 8062
تعداد نوشته ها : 12
تعداد نظرات : 0
Rss
طراح قالب
محمد مهدي ميرزايي
درس پنجم توحید

بسم الله الرحمن الرحیم
بحث امروز درباره توحید است، توحید به چند صورت مطرح می‎شود، یکی به صورت توحید واجب الوجود، یعنی ما وقتی خدا را به صورت واجب الوجود شناختیم و مفهوم ما از خدا واجب الوجود بود بحث در این می‎شود که واجب الوجود قابل تعدد هست یا نه .
براهین اقامه کرده‎اند برای این‎که موجودی که واجب الوجود است محال است که متعدد باشد، ولی گفتیم که در قرآن خدا به عنوان واجب الوجود مطرح نشده است، بلکه همیشه در قرآن «اله» و «ربّ»، گفته شده است و توحیدی هم که مطرح می‎شود توحید «اله» و «ربّ» است و گفتیم که الوهیت با ربوبیت لازمه دارد، اعتقاد به این‎که موجودی شایسته پرستش است و معبود به حق است، انفکاک ندارد از اعتقاد به این‎که او صاحب اختیار است.
بحث وحدت خدا در قرآن به همین صورت مطرح شده و آیات زیادی در این زمینه داریم. وَإِلَـهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ، و شعار اسلام هم وحدت الوهیت را اثبات می‎کند لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ،که مستلزم وحدت در ربوبیت است.
مباحثی که قرآن شریف درباره وحدت «اله» و «ربّ» مطرح فرموده به چند دسته تقسیم می‎شود:
1 ـ ادله‎ای که قرآن برای توحید به همین معنی ذکر فرموده:
چون قرآن با این‎که کتاب وحی است و کسانی که معتقد به وحی باشند احتیاجی به برهان ندارند ولی قبل از این‎که اثبات شود که این کتاب، کتاب خداست و پیغمبری بر حق هست احتیاج به استدلال عقلی هست که قرآن خیلی جاها استدلال کردند من جمله در مسأله توحید آیات متعددی وجود دارد که ما برای رعایت اختصار یکی از آن‎ها را ذکر می‎کنیم:
لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا
این جمله، جمله شرطیه است: و اگر در آسمان‎ها و زمین اله‎هایی غیر از خدا بودند آسمان و زمین فاسد می‎شد; در این‎جا یک استثناء مطوی است، (گاهی که برهان برای چیزی اقامه می‎شود، اگر کبری بدیهی باشد احتیاج به ذکر ندارد و به آن می‎گویند قیاس مضمر) همین‎طور در قیاس‎های استثنایی اگر استثناء ظاهر باشد و ذهن خود به خود به آن منتقل شود، برای ایجاز در کلام استثناء را نمی‎آورند، می‎فرماید: لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا که بدنبال آن در تقدیر است که: «لکنهما لم تفسدا» که ذکر این، خلاف بلاغت بود. اگر می‎آمد چون حال هم که ذکر نشد ظاهر است. خوب معلوم است که تالی، فاسد است که از بطلان آن بطلان مقدم استفاده می‎شود; پس عدم فساد در زمین و آسمان دلیل بر این است که خدا هم متعدد نیست.
خوب، این استثناء کاملاً روشن است ولی کلام در اصل ملازمه این دو است.
الف: بیان ساده‎ایست که به یک بیان ظنی و خطابی اشبه است تا بیان برهانی و گفته‎اند: این مطلب روشن است که اگر در یک ده، دو کدخدا باشد، در یک مملکت دو فرمانروا باشد، نظام مملکت به هم می‎خورد،  در آسمان و زمین هم همین‎طور است.
این بیان ساکوایست که می‎توان بیان ظنی و خطابی باشد و یا بیان جدلی; و قرآن در مقام خطابه و جدل نیست بلکه در مقام استدلال است، لذا از این بیان باید صرف نظر کرد.
ب ـ اما بیاناتی که به عنوان برهان ذکر کرده‎اند دو دسته‎اند:
1 ـ بیانی است که مربوط به فلاسفه است در مقام اثبات توحید واجب الوجود، معروف به برهان تمانع. بعضی خواسته‎اند که این آیه را با این برهان تمانع تفسیر کنند (برای توضیح بیشتر به جلد 5 روش رئالیسم پاورقی استاد مطهری) این بیان به نظر ما تمام نیست، یعنی قرآن در مقام اثبات وحدت واجب الوجود نیست و اثبات وحدت واجب الوجود هم وافی به مراد قرآن نیست.
قرآن به این اکتفا نمی‎کند که کسی واجب الوجود را یکی بداند بلکه قرآن دعوت وحدت به الوهیت و ربوبیت می‎کند زائد بر وحدت الوجود. و موحد در قرآن کسی است که توحید در الوهیت و ربوبیت را پذیرفته باشد. یعنی علاوه بر این‎که معتقد است واجب الوجود یکی است باید معتقد باشد که خالق و صاحب اختیار و معبود به حق هم یکی است.
برهان تمانع اگر چه در جای خود برهانی است تام ولی ربطی به آیه شریفه ندارد چون‎که آیه در مقام اثبات وحدت الوهیت و ربوبیت است و برهان تمانع فقط وحدت واجب الوجود را می‎رساند.
 بیانی است که مرحوم علامه طباطبایی رضوان اللّه علیه در «تفسیر المیزان» فرموده‎اند و مشابه به آن را در «نهایة الحکمه» بعد از اثبات واجب الوجود در بحثی تحت عنوان «فی انه لارب سواه» مطرح کرده‎اند. ما آن بیان را با اندک تفاوتی بیان و تأیید می‎کنیم:
نظام عالم ماده که معمولاً در قرآن به «سماوات» و «ارض» تعبیر می‎شود، نظامی است واحد و با هم پیوند ناگسستنی دارد، یعنی چنین نیست نظام آسمان از نظام زمین جدا باشد، و این چنین نیست که شئون مختلف زمین از هم گسسته باشد، مجموع عالم یک نظام، یک سلسله به هم پیوسته مانند حلقات زنجیر که در ارتباط تنگاتنگ با هم هستند حتی بالاتر از ارتباط حلقات زنجیر و کل یک سیستم را تشکیل می‎دهد.
این نظام واحد خواه ناخواه رب واحد و گرداننده واحد خواهد داشت. پس اصل بیان مبتنی بر وحدت نظام عالم است، این وحدت نظام عالم در برابر اعتقادی است که مشرکین داشته‎اند که هر پدیده‎ای در جهان یک رب مستقل دارد، ربّ آسمان، ربّ آتش، ربّ آب، ربّ جنگ و ربّ مسایل عاطفی و ... از این‎جور اعتقادات در بین مشرکین، چه مشرکین باستان و چه مشرکین عرب، کم و بیش وجود داشته است، قرآن در برابر یک چنین کسانی استدلال می‎کند که شئون انسان همه و همه را نظام واحدی است.
حال چگونه است که اجزاء عالم با هم ارتباط دارند و همه یک سیستم را تشکیل می‎دهد؟
شما یک پدیده ساده را در زندگی خودتان بررسی کنید. مثلاً قحطی در یک جامعه انسانی در یک مقطع تاریخی آیا این می‎تواند جدا از کل نظام هستی باشد یا نه؟ وقتی قحطی می‎شود و مردم از گرسنگی می‎میرند در اثر کمبود و مواد غذایی است، حال چه که مواد غذایی کم شده است؟ باران کم باریده پس پدیده زمینی «گرسنگی مردم» مربوط به یک پدیده زمینی دیگر «عدم رویش گیاهان» است و این پدیده مربوط به یک پدیده جوی می‎شود و آن عدم نزول باران است، حال چه شده که باران نباریده است به خاطر این‎که شرایط بارش نبوده با این که خورشید و زمین و آب بوده ولی باید حرکات این‎ها طوری تنظیم شود که به موقع خودش باران ببارد. پس کمی باران مربوط به آسمان هم می‎شود، مربوط به زمین هم می‎شود، پس زمین در ارتباط با آسمان و آسمان در ارتباط با زمین است و این معنا ندارد که بگوییم آسمان رتبه مستقلی دارد و زمین رتبه مستقلی، چون نظام واحد به هم پیوسته یک گرداننده هم می‎خواهد. حال اگر هر چیز به طور مستقل بود، خورشید مستقل بود با ربّ خودش و زمین مستقل بود با ربّ خودش و ... هیچ وقت این عالم اداره نمی‎شد. بلکه همه این‎ها در ارتباط با همند و یک نظام هستند با ربّ واحدی. با این بیان وحدت خدا به عنوان «اله» و «ربّ» اثبات می‎شود و نه به عنوان واجب الوجود.
لازمه وحدت «اله» و «رب» این است که انسان معتقد باشد که عبادت برای غیر خدا جایز نیست، چون وقتی گفتیم که معبود به حقی جز اللّه نیست. پس ما هم نباید غیر از او را پرستش کنیم و این می‎شود توحید در عبادت.
آیا توحید در عبادت با توحید در الوهیت یک معنی است یا دو معنی؟
این دو گرچه متلازمند، یعنی توحید در الوهیت مقتضی توحید در عبادت است ولی یک معنی نیست. توحید در الوهیت مربوط به اعتقاد است و ناظر به عمل نیست خود به خود. و توحید در عبادت ناظر به عمل است و خود به خود و فی نفسه ناظر به عقیده نیست، پس توحید در الوهیت، ریشه توحید در عبادت است.
اگر کسی غیر اللّه را پرستش کند، این نمی‎شود مگر با اعتقاد به این‎که معبودی قابل پرستش غیر اللّه دارد. چون این کاری بوده اختیاری و عبادت نشانه این است که فی الجمله اعتقادی داشته است، پس شرک در عبادت هم نشانه و دلیل شرک در اعتقاد است، نه خود شرک بلکه دلیل آن.
 از این‎جا یک نکته ظریف روشن می‎شود که در بسیاری از روایات و بیانات علما که از روایات ائمه طاهرین (علیهم السلام) گرفته شده که یکی از گناهان کبیره، شرک شمرده شده است. با این‎که اگر کسی مشرک شد از دین خارج شده و دیگر نوبت به گناه نمی‎رسد که کبیره یا صغیره آن باشد.
می‎شود گفت: شرکی که موجب خروج از دین می‎شود شرک قلبی است و شرکی که گناه کبیره است شرک در عبادت است در مقام عمل. نهی‎هایی هم که از شرک شده غالباً ناظر به شرک در عمل و عبادت است که بهترین نمونه آن این است که عبادتی را که باید برای خدا باشد دیگری را هم در آن شریک بداند.
پس می‎توانیم بگوییم نصاب توحید در اسلام توحید در الوهیت است که لازم توحید در ربوبیت است، یعنی توحید در واجب الوجود تنها کافی نیست و توحید در الوهیت هم باید باشد که مستلزم توحید در عبادت می‎شود.
2 ـ ربوبیت در تشریع.
ما وقتی معتقد شدیم که اللّه رب همه جهان هستی و از جمله انسان است معنایش این است که تمام شئون عالم در اختیار اوست هیچ‎کس در عالم تصرفی نمی‎کند مگر به اذن او. پس اگر چنین معتقد شدیم که کسی بدون اذن خدا در عالم تصرف می‎کند استقلالاً این شرک است. ولی اگر معتقد شدیم که تصرفاتی دیگر هم غیر تصرف خدا هست ولی به اذن خدا، حتی خلق و احیاء موتی و ...، این شرک نمی‎شود چون اذن خدا در آن هست و خود خدا در قرآن هم به حضرت مسیح این افعال را نسبت داده است منتهی دنبال همه این‎ها فرموده: بِإِذْنِی.
خلق طیر: وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی
شفا مریض: وَتُبْرِیءُ الاَکْمَهَ وَالاَبْرَصَ بِإِذْنِی
در مورد انسان ربوبیت دیگری مطرح می‎شود که با ربوبیت سایر موجودات با اختیار و با شعور فرق می‎کند و آن این‎که انسان یکی از مهم‎ترین شئونش این است که موجودی است مختار و انتخاب‎گر. این کار اختیاری انسان هم صاحب اختیاری دارد که این اراده را به او داده و این اراده را توجیه و راهنمایی می‎کند. خود این‎که فرمان بدهد که این اراده را بکن به طوری که ملزم و موظّف باشد، این هم یک نوع صاحب اختیاری است.
پس ربوبیت در مورد انسان دو شعبه دارد: 1ـ تکوینی 2 ـ تشریعی.
پس اگر کسی معتقد باشد که غیر از اللّه دیگری حق قانون‎گذاری، فرماندهی استقلالی دارد این هم شرک است. این شرک که به یهود و نصاری نسبت داده شده است که: اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِّن دُونِ اللّهِ. ربوبیت مسیحیان در مورد رهبرانشان این نبود که ایشان خالق و رازقند بلکه معتقد بودند که امر ایشان امر خدا و واجب الاطاعة است، حتی آن‎ها حق دارند که قانون خدا را تغییر دهند، الان هم در مسیحت این هست که اگر شورای کلیسا امری تصویب کرد، مثل حکم خدا واجب الاطاعه است که این شرک در ربوبیت تشریعی است.
شرک شیطان هم از همین قبیل است که او معتقد به خالقیت اللّه; احیاء موتی در قیامت، معاد و ... بود و شاید اعتقادش بیش از ما بود، حتی با خدا مواجهةً صحبت می‎کرد و گفت که: خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ و برای خدا عزت و عظمت قایل بود که می‎گفت: فَبِعِزَّتِکَ ... و به قیامت معتقد است که می‎گفت: فَأَنظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ و شاید اعتقادش بیش از ما و خیلی از روشنفکران بوده می‎گوید: إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ معتقد به قیامتی بوده نمی‎گفته که قیامت فلان است و ... می‎گفته: إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ .
پس چی شد که او رأس کفّار شد و همه کسانی که به جهنم می‎روند به تبع او می‎روند که: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکَ وَمِمَّن تَبِعَکَ ...  
مگر چه نقصی در ‎ایمانش بود؟ فقط نقصش این بود که معتقد بود که آن‎چه خدا می‎گوید حتماً نباید اطاعت کرد، خدا گفته که سجده برآدم کنید، ولی بیخود گفته، من از آدم افضلم. ربوبیت تشریعی خدا را قبول نداشت; اگر گفته بود: خدایا! امرت واجب الاطاعة است و من می‎بایست اطاعت کنم ولی جاه‎طلبی من، مانع می‎شود شاید تا این اندازه سقوط نمی‎کرد ولی او به امر خدا اعتراض کرد و در حقیقت به ربوبیت تشریعی اعتراض کرده، حال این اعتقاد در هر که باشد همین شیطان خواهد بود.
 این‎که گفتیم معنای توحید در اسلام توحید در الوهیت است. به این معنی نیست که توحید مراتبی دارد که اگر کسی مراتب آخری را نداشت، مراتب دیگر در سعادت او تأثیر دارد ولی نه سعادت کامل; این‎طور نیست. بلکه این معیار را اگر کسی معتقد بود اولین مرتبه سعادت را خواهد داشت ولی اگر نداشت هیچ سعادتی ندارد، یعنی از نظر اسلام فرق نمی‎کند بین کسانی که خدا را قبول ندارند و بین کسی که معتقد است خدا هست و توحید هم هست ولی ربوبیت تشریعی ندارد; بلکه شاید اولی بهتر از افراد قسم دوم باشد و به آن اندازه شدت عذاب نداشته باشند.
آن‎چه اسلام از ما می‎خواهد ربوبیت تکوینی و تشریعی است که اگر کسی این را قبول کرد اولین مرتبه توحید را دارد ولی اگر قبول نکند، ولو در ظاهر مسلمان باشد و قبول کرده باشد ولی به سعادت ابدی نخواهد رسید.
اگر کسی معتقد باشد که خدا نمی‎بایست این کار را کند مشرک است مثل این‎که کسی بگوید تعدد زوجات بی‎جا است، که او مرتد شود زنش بر او حرام است و ... یا اگر کسی قصاص را منکر شود.
پس آن‎چه از ما به عنوان اولین مرتبه توحید خواسته‎اند پذیرفتن توحید ربوبیت تکوینی و تشریعی است، اگر عمل هم نکنیم باید معتقد باشیم که هر چه خدا می‎گوید همان‎ است و بس. و لو عقل آدمی به آن نرسد. اگر این اعتقاد بود اولین قدم در راه اسلام تحقق یافته است. این بود خلاصه‎ای از توحید در الوهیت با ادله عقلی تا برسیم به ادله نقلی.
و صلى الله على محمد و آله الطاهرین والحمدلله رب العالمین


پنج شنبه بیستم 1 1388
X