1ـ مرحله دریافت فطری:

قرآن در زمانی نازل شد که ادبیات عرب در اوج خود بود و فصحا و شعرای عرب، اشعار و خطبههای فصیح و بلیغ خویش را بریکدیگر میخواندند و بر هم مفاخرت میکردند و دیگر خطبا و شعرا را به تحدی و مبارزه طلبی فرا میخواندند. آنگاه که بر دیگران پیروز میشدند، اشعارشان را به دیوار کعبه میآویختند و به این کار مباهات میکردند.

با نزول قرآن بر قوم عرب، آنان مجذوب زیباییهای قرآن شدند. قرآن به عنوان معجزه ادبی بزرگ، دارای حلاوتی خاص بود و آهنگی دلپذیر داشت. آهنگی که آنان را به شوق میآورد، لرزه بر اعضایشان میانداخت و زنگ غفلت را از دلهایشان میزدود، زنگ حیات تازه و نوی را برایشان مینواخت و رنگ کهنگی و جهالت را از قلوبشان میزدود.

سیمای جذاب قرآن باعث شد پیرامون پیغمبر اسلام (ص) جمع شوند و به نوای دلنواز قرآن گوش فرا دهند و قلب خویش را با زلال وحی بشویند. آنان که به زبان و لغت و شعر و خطبه و بیان خویش میبالیدند، به راحتی و سهولت دریافتند قرآن چیز دیگری است، شیرینی و حلاوتی دارد که در جانها نفوذ میکند و آنان را به وجد میآورد. آنان در پیشگاه قرآن خاضع گشته، سر تسلیم فرود آوردند... عظمت قرآن در پیش چشم آنها مجسم شد و یک کلمه از آن به مقدار یک قصیده و یا یک خطبه مهم در دل آنها تأ ثیر کرد.(2) این گونه بود که خیل عظیمی از مردم عرب، مجذوب قرآن شدند و قرآن در عمق جانها و قلبهای آنان نفوذ کرد. سید قطب در این باره مینویسد: «عرب معاصر با نزول قرآن، هنگام برخورد با قرآن به شدت مات و مبهوت شدند و دیوانه گون گردیدند. در آن حال، مؤمنان و کافران فرقی با هم نداشتند، اینان مات ماندند و جذب شدند و ایمان آوردند. آنان مبهوت ماندند و ناتوان شدند و فرار کردند و خود را از حوزه جاذبیت قرآن بیرون بردند»(3) او این مرحله از اعجاز قرآن را اولین وجه اعجاز میداند که در سورههای کوچک قرآن و اولین سورههای نازل شده که در آنها نه از تشریع قانون گفتگو رفته و نه از اخبار غیبی و نه از علوم جهانی، تنها نفوذ و تأثیر آیات بود که بسیاری از مردم به اسلام ایمان آوردند و یا برخی مثل «ولید بن مغیره» مبهوت عظمت قرآن شدند و در نهایت با تکبر و نخوت و خود خواهی آن را سحر خواندند.»(4) به عقیده او قرآن به آسانی در جانها نفوذ میکند و در برخورد کلید هایش با درهای بسته، آنها را باز میکند و محلهای تأثیر گذاری (قلبها) را به جنبش و تکان وامیدارد. مشکلات و معضلات را در نهایت سادگی درمان میکند.»(5) بنابراین اعراب معاصر پیامبر (ص)، به طور فطری «اعجاز» قرآن را دریافتند. از گفته آنها چنین برمیآید که همگی از بیان منشأ تأثیر آیات قرآنی ناتوان بودهاند.