مقدمه
آیتاللّه دکتر سید محمد حسینی بهشتی نامی آشنا برای جامعه ما است. مجاهدتهای ایشان در طول سالیان متمادی برای به ثمر نشستن انقلاب اسلامی و تحقق و نهادینه ساختن آزادی، و تلاشهای مداوم و بیوقفه در جهت تحکیم پایههای نظام جمهوری اسلامی در ایران مشهود و معروف است. اما آنچه از ابعاد فکری این شخصیت برجسته، ناشناخته مانده است، اندیشههای ژرف و تابناکی است که ایشان به شکلی نظام مند در زمینههای گوناگون ارائه کرده و آن مجاهدت و تلاش را هدف، سامان و قوام بخشیده است. (1) یکی از آن زمینهها و موضوعات گوناگونی که به طور گسترده در آثار و گفتار بهشتی خود را نمایانده است، مفهوم آزادی است. به جرأت شاید بتوان گفت که بنیاد و محور اساسی اندیشه آیتاللّه بهشتی آزادی است. و شاید با اندک تأملی در آثار بهشتی بتوان او را فیلسوف آزادی نامید. در واقع اندیشه او بر این باور و بنیان راستین استوار شده است که:
«انسان، شدنی است مستمر و پویشی خودآگاه، انتخاب گر و خودساز، و بر اساس آگاهیهایی که در فطرتش زمینه دارد و در پرتو تجربه و عمل بارور میشود، و با قدرت گزینشی آزاد که به او داده شده است ، جهت این پویش سازنده را آگاهانه و آزادانه برمیگزیند و در جهتی که خود انتخاب و اختیار کرده است، رشد میکند، جلو میرود و ساخته میشود. ویژگی اساسی انسان همین خودسازی و محیط سازی آگاهانه و آزادانه اوست. ارزش او در همین است که میتواند آزادانه به راه خیر و فضیلت درآید، یا آزادانه به راه زشتی و شر و پستی و ناپاکی فروغلطد. و این است آزمون بزرگی که در آن شرکت دارد.» (2)
کتاب «آزادی، هرج و مرج، زورمداری» (3) مجموعه دو جلسه مناظره نمایندگان احزاب فعال در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی است که در آن زمان از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. هر کدام از افراد حاضر در گفت وگو به یک حزب و جریان فکری و سیاسی وابسته است و آن را نمایندگی میکند. از جمله شهید آیتاللّه دکتر سید محمد حسینی بهشتی که به نمایندگی از حزب جمهوری اسلامی در این گفت وگوها حضور یافته است و به تبیین و بسط مسأله آزادی از موضع و دیدگاه خود و حزب جمهوری اسلامی پرداخته است. تعداد این جلسات پنج جلسه بوده است که با همت دستاندرکاران نشر بقعه تنها دو جلسه آن در این مجموعه منتشر شده است. (4) گرچه فقدان سه جلسه دیگر در مجموعه، احساس میشود، اما همین دو جلسه نیز برای ارزیابی اجمالی پارهای از خطوط فکری و سیاسی گروههای درگیر در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه پیگیری اندیشه نقاد و ژرف دکتر بهشتی میتواند راهگشا باشد. در این نوشته صرفا به نقد و معرفی اندیشه آیتاللّه بهشتی در باب مسأله آزادی، که در اثر یادشده درباره آن مناظره و گفت وگو صورت گرفته است، پرداخته میشود. بر این اساس ابتدا اجمالی از مباحث مطرح شده توسط ایشان و آن گاه به برخی ملاحظات درباره این اثر اشاره میشود.