شهرستان بیرجند در جنوب استان خراسان و بین مدارهای 32 درجه و 53 دقیقه عرض شمالی و59 درجه و 13 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار مبدا قرار دارد .
شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قائن ، از غرب به فردوس و طبس، از جنوب به نهنبدان و از شرق به افغانستان محدود می شود .مساحت شهرستان بیرجند 31704 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 480متر است .بیرجند تا تهران 1320 و تا مشهد 486 کیلومتر فاصله دارد
آب و هوای بیرجند
شهرستان بیرجند به دلیل دوری از مسیر باد های باران آور، عدم وجود ارتفاعات مهمی که بتواند در تعدیل آب و هوا و جذب نزولات جوی مؤثر واقع شود و مجاورت با کویر لوت در خشک ترین تقسیم بندی اقلیمی خراسان قرار دارد . میانگین درجه حرارت در همه نقاط شهرستان به یک اندازه نیست . به طور کلی بیرجند به تبعیت از وضعیت پستی ها و بلندی ها دو نوع اقلیم دارد :
1. اقلیم گرم و خشک شامل مناطق دشت و حاشیه شهرستان .
2. اقلیم خشک و ملایم که در بخش های مرتفع شمالی و مرکزی شهرستان (رشته کوههای باغران و مؤمن آباد) مشاهده می شود .
فصل گرم بیرجند طولانی است و ماههای خرداد، تیر و مرداد را در بر می گیرد و ایام سرد سال شامل ماههای آذر، دی و بهمن می باشد . متوسط بارندگی سالانه 167 میلیمتر است که بیشترین میزان آن مربوط به فصول زمستان و بهار می باشد . دره های واقع در رشته کوههای منطقه از جمله رشته کوه باغران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود.
جمعیت بیرجند
طبق آمار سال 1375 شمسی جمعیت این شهزستان در حدود 276460 نفر است که از این تعداد 141031 نغر مرد و 134554 نفر زن هستند . از کل جمعیت بیرجند تعداد 131488 نفر در نقاط شهری و 145012 نفر در روستا ها زندگی می کنند .
سابقه تاریخى بیرجند در گذر زمان
بر اساس اسناد بازمانده از دوران باستان "قهستان" خاستگاه و زیستگاه یکی از اقوام ایرانی نژاد به نام "ساگاردت " بوده و بخشی از ساتراپی چهاردهم هخامنشی به شمار می آمده است . این نظریه را دو سند معتبر کهن توجیه و اثبات می نماید . یکی کتیبه های هخامنشی و دیگری نوشته های مورخان یونانی . هرودت مورخ بزرگ قرن پنجم پیش از میلاد به این قوم اشاره کرده و درباره آنها می نویسد :"آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنه چهاردهم هخامنشی به شمار می روند . "
به جز نوشته ها و قرائن تاریخی یک سند و مدرک بسیار معتبر (کتیبه کال جنگال ) نشان می دهد که در دوران حکومت اشکانیان، قهستان از ایالات شاهنشاهی اشکانی وبخش "خوسف " ساتراپ نشین این منطقه بوده است .
در عهد ساسانی قهستان از ایالات آباد و معتبر بوده هر چند گاهی فرمانروایی این منطقه در دست هپتالیان بوده است . کتیبه و سنگ نگاره ها ی لاخ مزار روستای کوچ بیرجند حاوی نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آنها نام" آخشنواز " پادشاه هپتالی و "قباد " پادشاه ساسانی به چشم می خورد . همچنین صحنه بزم و عروسی قباد با دختر " آخشنواز " و صورت چند شخصیت هپتالی همگی بر حضور مؤثر هپتالیان در جنوب خراسان تاکید دارند .
مورخان فتح خراسان را در سال 22 هـ .ق در زمان خلافت عمر و فتح قهستان را در سال 29 هـ .ق در عهد خلافت عثمان دانسته اند. قهستان تا سال 259 هـ . ق در سیطره عباسیان بود و توسط والیان خلفا اداره می شد و چندی از این مدت جزء قلمرو طاهریان بود . در این سال یعقوب لیث صفاری که رهسپار سرکوبی نیشابور بود قهستان را فتح نمود و حاکمانی در نقاط آن گمارد و تا سال 299 هـ. ق قهستان در دست خاندان صفاری بود . پس از آن قهستان مدتی در تصرف امرای محلی سیستان و از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاکو خان مغول در دست امرا و حکام اسماعیلیه بود . چنانچه قهستان یکی از مراکز عمده سیلسی این فرقه و بهد از الموت مقر حضور فدائیان اسماعیلیه بود . موقعیت خاص، دوری از مرکز حکومت، وضعیت طبیعی و وجود کوههای بلند و صعب العبور از مهم ترین علل حضور فدائیان اسماعیلیع در این منطقه بوده است . قلعه کل حسن صباح ، قلعه بزرگ، قلعه رستم ... از مشهورترین قلاع اسماعیلیه در قهستان می باشد . سرانجام با حمله هلاکو خان مغول طومار اسماعیلیان در هم پیچید در حالی که بازتاب جغرافیایی حضور آنها در فهستان به صورت ویرانی شهر ها، کور شدن قنوات ، آسیب دیدن توان های محیطی، اشاعه فقر، مهاجرت های نا خواسته و کاهش جمعیت و ویرانه هایی از قلاع سابق بر جای ماند .
در گیریها و نزاع هایی که به واسطه وجود اسماعیلیان از حوالی قرن ششم تا قرن هفتم هجری در این نواحی به وقوع پیوست ، سبب ویرانی شهرها شد . ولی به نوبه خود موجب توجه بیشتر به نواحی اطراف بیرجند و خود بیرجند که تا این زمان قصبه کم اهمیتی بود، گردید . هر چند نام بیرجند از قرن هفتم هجری مطرح شده لیکن تا دوران صفویه همچنان به صورت قصبه ای نه چندان مهم بوده است . از این زمان فصل جدیدی در تاریخ این شهر گشوده شد . علل این امر را می توان به شرح ذیل بیان نمود :
1. رسمیت مذهب تشیع که سبب شد تا قاینات که پیش از این پناهگاه شیعیان به شمار میرفت مورد توجه قرار گیرد .
2. رواج اقتصاد تجارتی، رونق داد و ستد و فزونی کاروانهای تجاری برای این ناحیه در انزوا افتاده ، فرصت مناسبی جهت رشد اقتصادی و توسعه کشت و کار فراهم آورد .
3. در عهد صفویه به ناامنی های ناشی از حضور اسماعیلیان ، یورش مغول ، تیموریان ، افاغنه و بلوچ ها خاتمه داده شد .
4. اهمیت بیرجند از عهد صفویه که خانواده امیریه (علم) امارت یافته و در آنجا مستقر شدند بیشتر شد و بتدریج جایگزین شهر قائن گردید .
بیرجند که از زمان انتخاب شدنش به عنوان حاکم نشین قائنات در مسیر پیشرفت افتاده بود ، با رونق گرفتن تجارت در اوایل قرن حاضر و گسترش ارتباطات میان انگلیس و هند شکوفایی بیشتری پیدا کرد . اتصال خط آهن کراچی به زاهدان که توسط انگلیس و در مسیر خط ارتباطی اروپا به هند ایجاد شده بود موقعیت تجاری بیرجند را بیش از پیش بهبود بخشید .
تاریخ بیرجند در سده های اخیر با نام خاندان امیریه (علم ) در هم آمیخته است . این خانواده خود را از اعقاب اعراب خزیمه می دانند که از بحرین به این ناحیه مهاجرت کرده اند و به دلیل خصومت مامون و طاهریان با علویان در طول دوره عباسی مورد بی مهری قرار گرفته اند . سابقه روشن این خاندان منحصر به دوره صفویه و بعد از آن است . در اواخر دوره صفویه با پیوستن امیر اسماعیل خان خزیمه به اردوی نادر، حکومت قاینات به او تفویض شد . پس از حوادث جنگ هرات در دوران حکومت فتحعلی شاه استعمار بریتانیا در راستای استراتژی منطقه ای خود توجه خویش را به نواحی شرقی ایران به ویژه خراسان و سیستان معطوف داشت ... با توجه به آشفتگی حکومت قاجار و نفوذ روسیه تزاری در آن، اساس این استراتژی تبدیل حکومت محلی قائن به مرکز سیاست بریتانیا در منطقه و بهره گیری از خاندان علم به عنوان پایگاهی قدرتمند بود . امیرابراهیم خان (شوکت الملک) علم و پسرش اسدالله علم که در دوران پهلوی به مقام وزارت رسیدند از چهره های شاخص این خاندان به شمار می روند .
نام و وجه تسمیه بیرجند
این شهر را از قدیم به دو نام خوانده اند: 1- قهستان. 2- بیرجند.
قهستان:
« قهستان» نام تمام سرزمینى است که در جنوب خراسان واقع و شامل ولایات خواف، گناباد، بجستان، کاشمر، فردوس ، طبس، قائن، طبس مسینا ، بیرجند و نهبندان بوده ولی گاه به محدوده کوچکتری از این سرزمین یعنی ولایت قائنات اطلاق گردیده و گاهی تنها به "شهر بیرجند" نیزگفته شده است . ( 2 نک: احمدیان. جغرافیاى شهرستان بیرجند صص 61-62. )این ناحیه به سبب کوهستانی بودن به این نام یعنی " قهستان " (معرب کهستان= کوهستان) خوانده شده است .
بیرجند :
بیرجند به صورت برجن ، برجند ، برکندو بیرکند نیز در نوشته ها و فرهنگنامه ها آمده است. ( 2 افشار سیستانى. ایرج. « شناخت استان خراسان«. صص 168-170 ) . بیشتر کسانی که درباره ساختار و معنی واژه بیرجند اضهار نظر کرده اند کلمه " بیرجند "را مرکب از دو جزء "بیر"(=بر) و جند دانسته اند . آنان جزء پسین کامه یعنی "جند" را معرب واژه کند یا تلفظی دیگر از آن می دانند و" شهر" معنی می کنند . ولی در مورد جزء پیشین آن ـ یعنی "بیر" اختلاف نظر داشته و آن را به اختلاف "نصف " ،"بلند" ، "چاه " و "طوفان" معنی کرده و می کنند .
بافت تاریخی
میراث فرهنگی و اهمیت توجه به آن
میراث فرهنگی هر ملت سند هویت و ملیت اوست . به عبارت دیگر میراث فرهنگی به جای مانده از نیاکان خود می تواند ثابت کند تا چه حد ریشه در تاریخ دارد؟ چه اندازه در علم، تکنولوژی و فرهنگ و تمدن پیشرفت داشته است، او که بوده ؟ کجا بوده ؟ چگونه زندگی می کرده و اکنون در چه وضعی می زید ؟ اهمیت میراث فرهنگی تا حدی است که خداوند متعال در هفت آیه از قرآن کریم به انسانهافرمان می دهد : سیر کنید در زمین ، آثار دیگران را ببینید و در آن اندیشه کنید و ببینید عاقبت کسانی که در گذشته زندگی می کردند، چه شده ؟
امروزه یکی از معیارهای سنجش حدود مدنیت ملتها، میزان توجه آنها به میراث فرهنگی خویش است . ملتی که به میراث فرهنگی خود توجه نکند ، در تهاجم فرهنگی یا به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب ، آیت الله خامنه ای ، در شبیخون فرهنگی از دشمن شکست خورده است زیرا به آنچه که خود دارد اهمیت نمی دهد و آنچه را که دیگران براو تحمیل می کنند ، می پذیرد. جامعه ای که به گذشته خود احترام می گذارد سبب می شود تا آیندگان نیز به او احترام بگذارند .
میراث فرهنگی شامل کلیه آثار ی است که از انسان در طول تاریخ برجای مانده است . از ابزارهای سنگی انسانهای اولیه تا آثار ناب هنری دوران معاصر ، از نخستین کلبه های چینه ای تا شهرهای وسیع امروزی ، از اولین دست نوشته ها تا دایره المعارفهای بزرگ امروزی ، از لالایی مادران برای فرزندان خردسال تا آهنگهای پیچیده امروزی و از نخستین دست سازهای سفالی تا ابزارآلات مدرن امروزی همه و همه بخشی از میراث فرهنگی گران قدر ما هستند .
میراث فرهنگی به سه دسته عمده تقسیم می شود :
. آداب، رسوم، سنن، باورها، اعتقادات
. اشیاء منقول مانند کلیه دست سازها نظیر ظروف ، ابزار، آثار هنری و آثار تاریخی و ...
.آثار غیر منقول مانند بناها، بافتهای تاریخی، محوطه ها و تپه های باستانی.
روند شکل گیری و گسترش شهر بیرجند
متاسفانه محدود بودن اطلاعات از اوضاع اجتماعی ، فرهنگی و تاریخی بیرجند در دوره های مختلف باعث شده تا نتوان به طور مستدل از روند شکل گیری و گسترش این شهر سخن گفت .
اولین بار یاقوت حموی در معجم البلدان (623 هجری قمری) از بیرجند به عنوان شهری زیبا در کوهستان نام می برد . این زمان مصادف است با قدرت داشتن اسماعیلیان در قهستان ، حمد الله مستوفی در نزهت القلوب (740هجری قمری) و حافظ ابرو در اوایل قرن نهم هجری بیرجند را یکی از شهر های عمده قهستان معرفی می کند . آغاز گسترش و شکوفایی بیرجند به دوره صفویه برمی گردد . از این دوره به بعد با قدرت گرفتن خاندان خزیمه در جنوب خراسان مرکزیت قهستان که تا این زمان قاین بود به بیرجند منتقل می شود . پس از دوره صفویه محدوده شهر که تنها منحصر به اطراف قلعه بود به طرف شرق و جنوب شرق گسترش پیدا می کند . ساخت بناهای حکومتی ، امارات و کوشکهای متعدد بعد از این دوره باعث تغییراتی در کالبد قدیم شهری شود . قرار گرفتن سیستان در سال 1211 هجری قمری باعث شد بخش زیادی از درآمدهای این ولایت جهت منافع حاکمان به کار گرفته شده و بیشتر صرف ساخت ابنیه و بهبود وضعیت حاکم نشین ولاتی قهستان یعنی بیرجند شود .
دردوره قاجار تعدادی جهانگرد اروپایی از بیرجند دیدن کردند .این جهانگردان بیرجند را دارای حدود 3000 باب خانه دانسته و از خانه های گلی و کوچه های پیچ در پیچ و باریک که در فراز و نشیب تپه ها قرار دارند ، صحبت به میان آورده اند کلنل مک گرگر ، بیرجند را دارای حصاری با دیوارهای کوتاه می داند که دروازه های متعدد دارد ، اما اکنون از این دیوار و دروازه ها اثری موجود نیست .
اهمیت بافتهای تاریخی
وجود بافتهای تاریخی از روشهای والای فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی در شهرها برخوردار است و نشان دهنده هویت ، اصالت و ریشه دار بودن این شهرهااست . مطالعه اصول معماری و شهرسازی به کار رفته در شهرهای کهن اطلاعات با ارزشی را از چگونگی وضعیت اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و اعتقادات و نوع ارتباط میان حاکمان و مردم را در اختیار قرار می دهد. بسیاری از مشکلات عمده که در طراحی شهر ها به سبک غربی وجود دارد (به خصوص در جوامع شرقی و با توجه به جهان بینی ، نحوه زندگی و حتی اوضاع جغرافیایی و اقلیمی متفاوت ) با الگو قرار دادن بافتهای تاریخ قابل حل است .
حفاظت ، نگهداری و احیاء بافتهای تاریخی شهرها به عنوان میراث باارزشی که محصول فعالیت ، ذوق و هنر مشترک اقشار و طبقات گوناگون جوامع گذشته است ، از وظایف عمده سازمان میراث فرهنگی کشور بوده و برای این امر قوانین لازم الاجرا و خاصی وضع شده است.
ضوابط حریم بافت تاریخی بیرجند
حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی بافتهای قدیمی را نیز شامل می شود . انجام چنین امر مهمی تنها با مشارکت تمامی سازمانها ، ارگانها و همین طور اقشار گوناگون مردم امکانپذیر است . با تنظیم و تصویب بعضی از قوانین می توان جلوی تجاوز افراد سودجو و برخی اشخاص بی اطلاع را گرفت و این آثار را تحت حمایت در آورد .
از جمله در ماده (558) مجازات اسلامی آمده است :
هرکس به تمام یا قسمتی از ابنیه ، اماکن و محوطه ها و مجموعه های فرهنگی ـ تاریخی مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یا تضمینات ملحقات تاسیسات ، اشیاء ، نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذهبی که مستقلاً نیز واجد حینیت فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از یک الی 10 سال محکوم می شوند .
با توجه به اینکه بافت قدیم بیرجند به عنوان یک مجموعه تاریخی ـ فرهنگی که تعداد زیادی آثار با ارزش تاریخی را در خود جای داده، شناسایی شده است . هر گونه فعالیتهای ساختمانی و ساخت و ساز در آن باید تحت مقررات و ضوابط خاصی صورت گیرد.
1- احداث خیابان و یا میادین جدید ممنوع است .
2- تغییر در مسیر کوچه ها و یا تعریض آنها تحت شرایط خاص نباید به گونه ای باشد که به ساختار بافت لطمه بزند .
3ـ ارتفاع ساختمانها در محدوده بافت باید به اندازه ای باشد که به حریم منظری بافت لطمه ای وارد نسازد .
5ـ در مورد کاشت درختان بیشتر سعی شود تا نسبت به کاشت درختان کوتاه قد اقدام شود .
6ـ ازایجاد سر و صدا به دلیل اینکه لرزش حاصله از آنها به ساختمانها آسیب می رساند و بنیان آنها را سست می کند شدیداً جلوگیری شود .
7ـ از ورود وسایط نقلیه دودزا به دلیل ایجاد نمودن تغییرات شیمیایی و تسریع در روند تخریب بناها خودداری گردد .
8ـ علاوه بر کل محدوده بافت، هر کدام از بناهای داخل بافت دارای حریم بلافصل می باشند که رعایت ضوابط آنها ضروری است .