امام موسی صدر فقیه نواندیش 2 نگاه دیگر آقای صدر به وجوهات مالی در فقه اسلامی بازمی‌گشت كه باید یك مؤسسه خیریه بزرگی در این راستا تأسیس كرد و وجوهات شرعی را به یك سرمایه بزرگ كه ثابت بماند، تبدیل كرد تا به یك سیستم تولید برگردد. قسمت اول این نوشتار را در اینجا بخوانید. بسم الله الرحمن الرحیم اشاره: در بخش اول این مقاله پس از نگاهی به اندیشه جدید سیاسی در حوزه نجف در سده اخیر و خصوصا افکار شهید سید محمدباقر صدر؛ دو عنصر «وحدت مسلمین» و «بازنگری در احكام اجتماعی شریعت» به عنوان محورهای مسیر نواندیشی دینی معرفی گردید. در ادامه به برخی نظرات امام موسی صدر اشاره خواهد شد. [وحدت مسلمانان با كاهش اختلافات فقهی] مهم‌ترین طرح و تئوری سید موسی صدر برای وحدت مسلمانان كاهش اختلافات فقهی نسبت به مسائل اجتماعی بود. او هیچ‌گاه نمی‌خواست كه عالمان و فقیهان مسلمان در تمامی مسائل فقهی به وحدت نظر دست یابند زیرا چنین كاری نه ممكن بود و نه مطلوب؛ بلكه به وحدت در مسائلی می‌اندیشید كه مسلمانان را در سطح جامعه یكپارچه جلوه دهد. مثلا در نامه‌ای خطاب به شیخ حسن خالد مفتی لبنان می‌نویسد : «...می‌توان این پیشنهاد را بررسی كرد كه در رؤیت هلال، به طریق نوین علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تكیه [کرده] و روز عید را با دقت علمی مشخص كنیم تا همه مسلمانان در یك روز عید داشته باشند و در بسیاری دشوارها صرفه‌جویی شود و از لحاظ تعطیل و دید و بازدید، دشواری‌های ناشی از تعدد روزهای عید را نداشته باشیم؛ نیز می‌توان شكلی از اذان را كه برای همگان مورد قبول باشد بررسی كرد...». (1) طرح هم­گرایی فقهی كه شاید پیش از آن «سید جمال اسدآبادی» در افكنده بود، مهم‌ترین پروژه فكری و فقهی امام موسی‌صدر بود. اندیشه همگرایی از منظرش یك شعار سیاسی نبود. او در كنفرانس‌های مختلف در دارالتقریب قاهره و بیروت آن را به بحث گذاشته بود. در ذی‌الحجه 1389 قمری در كنفرانسی در قاهره (مجمع بحوث اسلامی) در حضور شخصیت‌های جهان اسلام، به تشریح موضع خود درباره وحدت فقهی پرداخت، طرح مدوّنی را در این جهت به اجلاس ارائه كرد و مورد استقبال حاضران قرار گرفت و سبب شد كه وی به عضویت دائم این مجمع درآید. (2) [پیشنهادی برای وجوهات شرعی] نگاه دیگر آقای صدر به وجوهات مالی در فقه اسلامی بازمی‌گشت كه باید یك مؤسسه خیریه بزرگی در این راستا تأسیس كرد و وجوهات شرعی را به یك سرمایه بزرگ كه ثابت بماند، تبدیل كرد تا به یك سیستم تولید برگردد. [مبنای نگاه نوین امام موسی‌صدر به فقه] نگاه نوین امام موسی‌صدر به فقه براساس نگاه نوگرایانه‌ای بود كه نسبت به انسان داشت. اصطلاح «ادیان در خدمت انسان» در ادبیات دینی امام موسی صدر به چشم می‌خورد. طبیعتا كسی كه ادیان را در خدمت انسان بداند و انسان برای او اصل باشد، نگاه فقهی او به گونه‌ای دیگر خواهد بود و بر اساس یك مبنای فلسفی و انسانی، فقه و كلام را تحول می‌بخشد. در این اندیشه حقوق زنان، انواع مجازات‌های اسلامی، حقوق كارگران و... به گونه‌ای دیگر تفسیر می‌شوند. در اندیشه امام موسی صدر، فقیه به گونه‌ای باید به استباط احكام بپردازد كه آزادی انسان را هدف قرار دهد. در جایی می‌گوید: «تنها كسانی آزادی انسان را محدود می‌كنند كه به فطرت آدمی كافر باشند؛ فطرت الهی‌ای كه انسان بر آن خلق شده و پیامبر باطنی و درون انسان است.» (3) و نیز می‌گوید: «آزادی برترین ابزار برای بهره‌وری از نیروهای وجودی انسان است. آدمی در جامعه‌ای كه آزاد نباشد، قدرت خدمت ندارد و اگر آزادی نداشته باشد، نمی‌تواند تمام نیروهای خویش را به كار گیرد و همه موهبت را پرورش دهد. پس آزادی بهترین وسیله برای به كارگیری نیروهای درونی فرد در خدمت به جامعه و نشانه احترام به كرامت انسانی و خوش‌گمانی به انسان است. در حالی كه فقدان آزادی نشانه بدگمانی به انسان و كاستن از كرامت اوست». (4) [«آزادی فکری» محور دیگری برای تحول فقهی] در نگاه امام موسی صدر، به خاطر حضور فكری‌اش در جهان جدید، آزادی به مفهوم سیاسی و فكری و عقیدتی، یك اصل است و هر نوع تحول و دگراندیشی‌ای كه بخواهد در عرصه تفقه صورت گیرد، باید این اصل در آن لحاظ شود. زیرا به تعبیر مرحوم «شهید مطهری» آزادی از حقوق اولیه انسان است. براین اساس هراسی نخواهد بود تا انسان مسلمان با مكتب‌ها و نحله‌های فكری موجود به گفت‌وگو بنشیند. آقای صدر در یكی از سخنرانی هایش می‌گوید: «اسلام آغوش خود را برای پذیرش دیگر فرهنگ‌های بشری می‌گشاید، از آن اقتباس می‌كند، به نزد خویش فرا می‌خواند… فرهنگ اسلامی همواره انسان را به پیشرفت در عرصه‌های مختلف تحول اندیشه سوق می‌دهد و با اندیشه و تحمل هر اندیشه جدیدی را برمی‌تابد… بلكه آن عنصر تازه وارد را به درون پیكر عظیم فرهنگ خود می‌كشاند و هیچ‌گاه سراغ نداشته‌ایم كه اسلام بر اثر هراس از خود، مانع از فعالیت‌های فرهنگی شود و آن را خطری برای خود یا موجب تضعیف ایمان مسلمانان بداند.» (5) [اندیشهâپ­ای برای اصلاح در سطح جهانی] به تعبیر دیگر اصلاحاتی كه امام موسی به دنبال آن بود تنها اصلاح در عرصه اجتماعی و سیاسی مسلمانان و شیعیان نبود، بلكه او می‌دانست كه این اصلاحات نخست باید در حوزه اندیشه دین صورت گیرد. عالمانی كه زمان خود را نمی‌شناسند، فكر آنان از مرز كتاب و حوزه‌ها و از متون درسی و فقهی گذشتگان عبور نكرده، سر از نحله‌های فكری و فلسفی روزگار درنیاورده و مكاتب موجود را نشناخته‌âپ­اند، پی به ضرورت اصلاحات در اندیشه دینی نبرده‌اند. ضرورت اصلاحات و تحول در حوزه فقاهت را کسانی می‌دانند كه فقه و زمان را در كنار هم می‌بینند. امام موسی‌صدر به درستی دریافته بود كه باید مرزهایی را كه میان مذاهب اسلامی به وجود آمده در حد امكان تقلیل داد یا آن را از بین برد؛ چراكه این مرزها بزرگ‌ترین مانع برای تحقق وحدت اسلامی هستند. جا دارد كه آشنایی با اندیشه امام موسی‌صدر در حوزه‌های علمیه میان طلاب جوان رواج پیدا كند. نگاه حوزویان به فراسوی مرزها افكنده شود تا ضرورت تحول و اصلاحات و همگون ساختن اندیشه فقهی با دنیای امروز بر همگان آشكار گردد. پی نوشت: (1) امام موسی‌صدر، امید محرومان، ص277 (2) امام موسی‌صدر، سروش وحدت، ص106 (3) اندیشه ربوده شده، ص 327 (4) همان، ص326 (5) همان، ص214 تهیه و تنظیم : رهنما گروه حوزه علمیه (با اندکی تغییر) منبع: همشهری ماه، مقاله «امام موسی صدر اصلاح ‌طلب فقهی»