تــــشـیّــع و تأثیر آن بر خانواده در ایران (2) پدرسالاری جامعه‏شناسان و مردم‏شناسان ، الگوى غالب در روابط خانوادگى را الگوى «پدرسالارى» دانسته‏اند. مهم‏ترین شاخص‏هایى كه براى این الگو ذكر مى‏شوند عبارتند از: ریاست پدر بر خانواده، پدر نَسَبى (انتقال نسب از طریق پدر)، پدر مكانى (رفتن زن پس از ازدواج به خانه شوهر) و پدر نامى (انتقال نام خانوادگى از پدر به فرزندان )). در برابر این الگو، الگوى «مادرسالارى» قرار دارد كه با شاخص‏هاى ریاست مادر، مادر نَسبى، مادر مكانى و مادر نامى تعریف مى‏شود. در فرهنگ معاصر غرب نیز الگوى «برابرى طلب یا دموكراتیك» ترویج و تشویق مى‏گردد كه بر حسب آن، زن و شوهر از حق مساوى و قدرت تصمیم‏گیرى برابر در امور خانوادگى برخوردارند. روشن است كه تعریف‏هاى یاد شده از ویژگى نوع ایده‏آل برخوردارند و از نظر عینى، نمى‏توان مرز قاطع و تعیین‏كننده‏اى بین این الگوها مشخص كرد. در ایران و دیگر كشورهاى اسلامى، همانند سایر ملت‏هاى جهان، الگوى پدرسالارى سابقه‏اى دیرینه دارد و برخى آموزه‏هاى اسلامى مانند قوّامیت مردان بر زنان و تفكیك نقش‏هاى اقتصادى زن و مرد، كه در قرآن كریم بر آن تأكید شده، در تحكیم این الگو نقش مؤثرى داشته‏اند. گفتنى است تمایز نقش‏هاى جنسیتى در دیدگاه اسلام، بر خلاف بسیارى از فرهنگ‏هاى گذشته و حال، عارى از ارزش‏گذارى متفاوت براى نقش‏هاى گوناگون است و از نظر ارزشى، مى‏توان دیدگاهى را به اسلام اسناد داد كه بر برابرى جنسى تأكید مى‏ورزد. فقهاى شیعه عموما بر این مطلب تأكید دارند كه وجوب شرعى اطاعت زن از شوهر به دو مسئله «تمكین جنسى» و «عدم خروج زن از منزل به غیر اذن شوهر» اختصاص دارد و در خارج از این محدوده، توصیه به اطاعت از شوهر جنبه اخلاقى داشته و آزادى و اختیار زن از نظر فقهى كاملاً پذیرفته شده است. به هر تقدیر، قانون مدنى جمهورى اسلامى ایران، طبق ماده 1105 به پى‏روى از شرع اسلام، ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته؛ همچنان‏كه طبق ماده 1106 نفقه زن را در عقد دایم بر عهده شوهر قرار داده است. با این‏همه، بروز تحوّلاتى در الگوى خانواده پدرمحور در دهه‏هاى اخیر در ایران، قابل انكار نیست و رواج نومكانى (سكونت زن و شوهر پس از ازدواج در خانه‏اى جدا از خانه بستگان شوهر و خانه بستگان زن) و همچنین كاهش وابستگى اقتصادى زنان به شوهران در نتیجه افزایش میزان اشتغال زنان از شاخص‏هاى این سیر تحوّلى است. آنچه در این بحث توجه ویژه‏اى مى‏طلبد، تبیین این تحوّلات است. در اینجا، این پرسش مطرح مى‏شود كه آیا حركت تدریجى در جهت به رسمیت شناختن جایگاه زنان در خانواده و افزایش برابرى زن و شوهر را باید در تقابل با آموزه‏هاى دینى ارزیابى كرد یا مى‏توان تحلیل دیگرى در این مورد ارائه داد؟ در پاسخ، لازم است بین گرایش اكثریت پایبند به موازین مذهبى و اقلّیت غیرپایبند به دین تمایز قایل شویم. در مورد گروه اخیر، ادعاى تقابل هنجارها و معیارهاى رفتارى با آموزه‏هاى دینى كاملاً موجّه و پذیرفتنى است، اما نسبت به اكثریت آحاد جامعه، نه تنها تقابلى به چشم نمى‏خورد، بلكه مى‏توان بسترسازى مناسب براى وقوع این تحوّلات را در خود آموزه‏هاى مذهبى شیعه به روشنى ملاحظه كرد. در این خصوص، یادآورى دو نكته حایز اهمیت است: نكته نخست آنكه فقهاى شیعه عموما بر این مطلب تأكید دارند كه وجوب شرعى اطاعت زن از شوهر به دو مسئله «تمكین جنسى» و «عدم خروج زن از منزل به غیر اذن شوهر» اختصاص دارد و در خارج از این محدوده، توصیه به اطاعت از شوهر جنبه اخلاقى داشته و آزادى و اختیار زن از نظر فقهى كاملاً پذیرفته شده است. این پشتوانه نظرى باعث مى‏شود زنان مسلمان تحصیل، اشتغال، مشاركت اجتماعى و مانند این امور را همچون حقوق مسلّم خود در نظر بگیرند و با جدیّت در این راه‏ها قدم بگذارند. واضح است كه این امر نیز به نوبه خود، در ارتقاى جایگاه زنان در درون خانواده به دلیل افزایش استقلال اقتصادى آنان تأثیر مى‏گذارد. دومین نكته به مسئله شروط ضمن عقد مربوط مى‏شود. به تصریح فقهاى شیعه، زن مى‏تواند در ضمن عقد نكاح یا هر عقد لازم دیگرى، شروطى تعیین كند و شوهر را به پذیرش آن‏ها ملزم گرداند. عده‏اى از فقها حتى این اختیار را براى زن قایل شده‏اند كه وكالت در طلاق را در ضمن عقد نكاح شرط كند. بر حسب همین مسئله، امروزه در قباله‏هاى رسمى ازدواج، شروط متعددى درج كرده‏اند كه بسیارى از اختیارات گذشته را از شوهر سلب مى‏كنند و این امر نیز مى‏تواند از شاخص‏هاى كم‏رنگ شدن نمودهاى پدرسالارى در خانواده‏هاى ایرانى به شمار آید منبع: فصلنامه شیعه شناسی، شماره 11 لینک ها: خانه را چگونه آرام كنیم (1) ده نكته زندگی نیازهای عاطفی و اخلاقی مردان چیست ؟ ( قسمت دوم ) علت یابی و راهیابی مسائل خانوادگی خوشبختی را در خانه بیابیم ( قسمت دوم )