فرصت طلائي دست هاي توطئه ديوان تمييز سال هاي بيماري فرصت طلائي در سال 1339 ق. سرانجام سياستهاي نوين بريتانيا به بارنشست و نيروهاي اشغالگر هراسان از نفرت فزاينده مردم به حاشيه ناپيداي صحنه پناه برده، فرمانروايي متن را به ملک فيصل سپردند. فيصل که براي به دست آوردن اعتماد مردم چاره‎اي جز گماردن برخي از خوشنامان در دستگاه اداره کشور نمي‎ديد، پست وزارت معارف را به فقيه بيدار سامرا پيشنهاد کرد. هر چند سيد هبت الدين پذيرش اين پيشنهاد را نمي‎پسنديد و آن را فرصتي براي بهره‎گيري از نام نيک مبارزان راه آزادي مي‎دانست ولي پافشاري فراوان آشنايان در استفاده از فرصتي، که شايد ديگر هيچ تکرار نمي‎شد، وي را به پذيرش واداشت. بدين ترتيب آفتاب سرزمين دردمند عراق از افق وزارات معارف بر آمد و براي نخستين بار دانشمندي فرزانه اداره امور فرهنگي کشور را عهده دار شد، که اشاره اي کوتاه به برخي از آنها مي تواند گوشه اي از شخصيت ارجمندش را آشکار سازد: 1. او در اين مقام نخست مستشاران بريتانيايي را برکنار و براي دست يابي به اهداف خويش مردانه در برابر انگليسي ها ايستاد. 2. استادان خارجي را از کار برکنار و به جاي آنها استاداني عراقي گماشت. 3. دانشجويان بسياري براي ادامه آموزش به سوريه و کشورهاي پيشرفته روانه ساخت. 4. بدون هزينه بودجه دولتي مدرسه‎هاي ابتدايي و متوسطه بنياد نهاد و عشاير را از مدارس سيار برخوردار ساخت. 5. مدرسه صنايع بغداد را از انگليسيان باز پس گرفت و به وزارت معارف بازگرداند. 6. براي نخستين بار در تاريخ آموزش و پرورش نوين کشورهاي اسلامي مسأله تربيت ديني دانش آموزان و استادان را مورد تأکيد قرار داد. دست هاي توطئه پيروزي هاي فقيه سامرا در اصلاح نظام آموزشي عراق استعمارگران را در نگراني فرو برد. انگليسي ها که بيدار انبوه پابرهنگان عراق را به سود خويش نمي ديدند به وسيله کارگزارن داخلي چنان عرصه را بر سيد هبت الدين تنگ ساختند که ناگزير در بيستم ذيحجه 1340 ق. استعفا داد. نکته مهمي که در زندگي فقيه سامراء وجود داشت اين بود که دشمنان توانمندش نتوانستند هيچ نقطه ضعفي از ايشان به دست آورند و لذا براي ترور شخصيت وي به تمسخرهاي کودکانه روي آوردند. ديوان تمييز کناره گيري از وزارت معارف فرصتي طلائي بود تا فرزانه سامراء بار ديگر به پژوهش و تأليف روي آورد، ولي مدتي بعد ديوان عالي تمييز احکام براساس مذهب جعفري شکل گرفت و مسؤوليت آن به سيد هبت الدين سپرده شد. هر چند دانشور بزرگ سامرا پس از تجربه وزارت معارف، شرکت در کارهاي اجرايي را شايسته نمي‎دانست، ولي ديگر بار به اصرار برخي از فقيهان شيعه مسؤوليت پذيرفت. تلاش در سازماندهي دادگاههاي شرعي و پيوند آنها با ديوان عالي، گزينش داوران شايسته، تبيين احکام و تنظيم قوانين لازم در شيوه دادرسي بخشي از اقدامات فقيه بيدار سامرا در اين مقام به شمار مي‎رود. سال هاي بيماري در 1342 همزمان پذيرش مسؤوليت ديوان عالي تمييز، بيماري چشم علامه هبت الد ين را در رنج فرو برد. بيماري دشواري که با جراحي سال 1345 اندکي بهبود يافت، ولي هرگز ريشه کن نشد؛ حتي سفر 1349 به سوريه و بهره گيري از تخصص پزشکان آن سامان نيز دستاوردي جز رنج فزونتر در پي نداشت. البته بيماري هرگز به معناي پايان کوششهاي معمول و گوشه گيري فقيه بيدار عراق نبود. آن بزرگ مرد در سال 1353 براي شرکت در انتخابات مجلس شوراي ملي از ديوان عالي تمييز احکام جعفري کناره گرفت و به عنوان نماينده استان بغداد رهسپار مجلس شد. مجلسي که بيش از چند ماه دوام نياورد و سرانجام در ذي حجة همان سال منحل شد. هر روز کتابهاي مورد نياز را برايش مي‎خواندند و آن بزرگ مرد به عادت معمول مقاله يا کتاب مي‎نوشت. او همواره مي‎گفت: پروردگار لطف کرده هر روز مي‎توانم به اعانت دست چهل صفحه بنويسم. انحلال مجلس براي سيد هبت الدين فرصتي طلايي بود. او هر چند از درد چشم و کاهش شديد بينايي رنج مي‎برد، ولي مي‎توانست ديگر بار به پژوهشهاي ژرف خويش پردازد. بنابراين در صحن شريف امام کاظم عليه السلام کتابخانه‎اي با عنوان «مکتبة الجوادين العامه» بنياد نهاد،و جايگاهي براي پذيرش ميهمانان در آن پديد آورد تا ضمن ديدار با مردم و انديشمندان، آنها را با دردهاي جامعه آشنا سازد. البته آن فقيه بيدار بدين مقدار بسنده نکرده، همه روزه به انبوه نامه‎هاي رسيده، پاسخ مي‎گفت و مخاطبانش را با مسؤوليت هايشان آشنا مي‎ساخت. سرانجام تيرگي بر ديدگان مصلح بزرگ جهان اسلام سايه افکند و آن دانشور فرزانه را در نابينايي فرو برد. البته از دست دادن بينايي هرگز وي را از تحقيق و نگارش باز نداشت. منابع: 1. کتاب هبت الدين شهرستاني. 2. کتاب اسلام و هيئت. 3. ريحانة الادب، علي مدرس تبريزي. تهيه: گروه حوزه علميه