حوزه‏ى علميه‏ و رشته هاي تخصصي از ديگر نشانه‏هاى رشد حوزه در مقايسه با گذشته،گسترش تشکل‏هايى است که در کنار حوزه و در متن حوزه به وجود آمده‏اند. گفتگو با حجت‏الاسلام والمسلمين سيدمحمد غروى‏ پيام حوزه: با تشکر از حضرت‏عالى بفرمائيد با توجه به شرايط فعلى ايران و جهان و داعيه‏ى دين براى رهبرى بشر و ارائه‏ى برنامه جامع براى تربيت و هدايت و اداره‏ى زندگى و از آنجا که حوزه‏هاى علميه بنابر آنچه در محتواى منابع دينى آمده متکفل تفسير و تبيين دين هستند در زمان حاضر رسالت اساسى حوزه‏هاى علميه چيست؟ اهداف حوزه به عنوان نظامى که مى‏خواهد روحانيان ‏را تربيت کند، در اهداف روحانيت نهفته است. اين اهداف کم و بيش در اهداف آموزشى شوراى عالى نيز آمده است که عبارتند از: 1. شناخت همه جانبه‏ى اسلام از منابع اصلى؛ 2. شناساندن جامع اسلام؛ 3. تربيت مجموعه‏ى حوزويان بر اساس معارف اسلام صحيح است. حوزه مى‏خواهد معارف ايمان را در حوزويان تقويت کرده و آن‏ها را متخلق به خلقيات مطلوب دين کند؛ هم‏چنان که مى‏خواهد از طريق دست پرورده‏هاى خود ايمان را در مردم تقويت کند و التزام آن‏ها را به اسلام و اخلاق اسلامى گسترش دهد. 4. دفاع همه جانبه در قبال تهاجمات فکرى و فرهنگى و اجتماعى و دفاع از حريم دين در قبال اديان ديگر؛ 5. اجراى احکام الهى در جامعه و اقامه‏ى قسط و اعمال حاکميت الهى در بين بشر. البته بحث هايى در اين رابطه ضرورى است که به دليل ضيق وقت از آن‏ها صرف نظر مى‏کنم. دفاع از دين و شناسايى معارف دين و برآوردن نيازهاى فکرى و فرهنگى، مستلزم آمادگى‏هاى ويژه علمى و هم‏چنين اشراف بر فضاى فکرى جامعه و شناخت هجمه‏هاى عقيدتى و تقويت توانايى‏هاى محصلان در ابلاغ و اجراى دين است. پيام حوزه: با توجه به پيشرفت علوم، گسترش جوامع و رشد فکرى و اجتماعى بشر امروزى آيا توانسته‏ايم وظيفه حوزه در ارائه‏ى برنامه زندگى تربيتى و اخلاقى و تبيين نظام‏هاى سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى از منظر دين و پاسخگويى به سوالات را به خوبى به انجام برسانيم؟ البته، در اين که تامطلوب فاصله داريم جاى ترديد نيست. ولى اگر بخواهيم وضع امروز حوزه را با گذشته مقايسه کنيم، فاصله‏ى زيادى با گذشته داريم و بسيار پيشرفت کرده‏ايم. در گذشته، محورحوزه‏ها مساله‏ى فقاهت بود، اما فقاهت به معناى مصطلح و کسانى از بزرگان و مستعدين به آن مرتبه‏ى عالى دست پيدا مى‏کردند که حکم دين را درباره‏ى رفتارهاى مکلفين در زمينه‏هاى مختلف معين کنند. علوم و معارف ديگر يا علوم مقدمى بودند يا علوم جانبى، اما امروزه به آن علوم توجه خاصى شده است. الان در عين حالى که توجه خاصى به فقه و اصول معطوف مى‏شود و حق هم همين است؛ زيرا پايه‏ى مبانى اسلامى در روش فقاهتى است و يک مفسر خوب آن است که مبانى اصولى را در چگونگى استفاده، از قرآن و حديث و... در اختيار داشته باشد و بتواند آن‏ها را جمع بندى کند، ولى هدف تنها فقاهت به معناى مصطلح نيست و به تخصص‏هاى مختلف توجّه خاص شده است. در عين حالى که به مبانى فقهى و اصولى توجه مى‏شود؛ زيرا اين مبانى براى بسيارى از علوم اسلامى پايه است. بايد طلبه بعد از اين که در حد ضرورت از اين مبانى برخوردار شد، در زمينه‏هاى مختلف ديگر برنامه آموزشى ببيند و برنامه‏هاى پژوهشى داشته باشد تا بتواند پاسخگوى نياز فعلى جامعه باشد. ابتدا جامعه‏ى اسلامى و بعد جامعه جهانى. از اين رو، تاسيس رشته‏هاى تخصصى در سطوح مختلف از سطح دو گرفته تا سطح سه و چهار در همه زمينه‏ها مثل کلام، فلسفه، قضا، تبليغ و عقايد، اديان، تاريخ اسلام، کار بسيار خوبى است، تا به اين علوم که امروزه سخت به آن نيازمنديم توجه بيش‏ترى شود. بسيارى از نيازهاى جامعه با گسترش اين علوم پاسخگويى مى‏شود. در زمينه اعتقادات، مسائل مختلف قرآنى و... اگر بخواهيم به پرسش‏ها پاسخ دهيم، لازمه‏اش اين است که در اين زمينه‏ها متخصص داشته باشيم، کار شود و کتاب نوشته شود. پديد آمدن اين بسترها گواه بر رشد است. اين گروه‏ها بايد کم کم به عرصه برسند و مطالعاتشان را به جامعه منتقل کنند. از ديگر نشانه‏هاى رشد حوزه در مقايسه با گذشته،گسترش تشکل‏هايى است که در کنار حوزه و در متن حوزه به وجود آمده‏اند. دانش آموختگان و محققان اين تشکل‏ها با علوم و معارف مختلف روز آشنا هستند، ضمن اين که با علوم معارف دينى حوزوى نيز آشنا مى‏باشند و صلاحيت اين را دارند که به سئوالات جديدى که امروزه در ارتباط با علوم انسانى مطرح است، پاسخ دهند و اين پرسش‏ها را به کتاب و سنت عرضه کنند و در اين زمينه‏ها توليد علم داشته باشند. در مجموع با توجه به آشنايى که با اين حرکت‏ها دارم - برغم کسانى که ديدگاه منفى دارند - اعتقاد شخصى بنده است‏که حوزه آبستن بسيارى از علوم انسانى است و به اين سمت حرکت مى‏کنيم که در عرصه‏ى علمى و در عرصه‏ى علوم اسلامى به تجديد علوم برسيم. پيام حوزه: براى رسيدن به هدف حوزه؛ يعنى شناخت اسلام و ارائه‏ى اين شناخت - و به تعبيرى ارائه‏ى نظام و برنامه‏ى دين براى زندگى معنوى و مادى بشر - آيا برنامه‏ريزى مناسب براى استفاده از امکانات کرده‏ايم؟ رشته‏هاى تخصصى پديدآمد و در سطح دو، سه و چهار در نظر گرفته‏شد. اين که چرا در سطح دو منظور شده و چرا فقه و اصول در کنار اين‏ها ديده شده؟ حقيقت اين است که در شورا در اين باره بحث شده است. اعتقاد شورا اين است که اگر افراد درس‏هاى فقه و اصول سطح و مباحث مهمى از اصول خارج و دست کم سه و يا چهار سال درس خارج فقه را به خوبى گذرانده باشند داراى بنيه‏ى علمى مى‏شوند که در زمينه‏هاى تخصصى دچار انحراف نخواهند شد. به عبارت ديگر، مفسر خوب که مى‏خواهد در زمينه‏هاى خاص تحقيق کند يا اين که تفسير تحقيقى ارائه کند، آن موقع موفق است که مبانى اجتهاد در دست او باشد و اولين مرتبه‏ى اجتهاد را داشته باشد. متکلم خوب هم همين‏طور، اگر بخواهد مسائل اعتقادى را از کتاب و سنت به دست بياورد، بايد اين توانمندى‏ها را داشته باشد. در غير اين‏صورت دچار انحراف و افراط وتفريط مى‏شود. در زمينه‏هاى علوم انسانى هم اگر کسى بخواهد مفاهيم روان‏شناسى را از قرآن و روايات به دست آورد، بايد اين توانمندى را داشته باشد. از اين رو، شوراى عالى اولاً در سطح دو، تحصيل فقه و اصول را در نظر گرفت تا محصل مقدارى فقه و اصول را خوانده باشد. در اين دوره‏ها تا سطح چهار نيز بايد تحصيل فقه و اصول ادامه يابد تا در کنار کسب توانايى تا مرحله تخصصى در اين رشته خاص - البته سبک رشته‏هاى تخصصى در حوزه مطابق رويه‏ى آموزشى حوزوى است و دقيقاً مطابق رويه‏ى دانشگاه نيست - و رسيدن به صاحب نظرى با بهره مندى از قوتى که در تحصيل فقه و اصول کسب کرده است، کم‏ترين خطا و اعوجاج را داشته باشد و در هر حدى که در آن رشته تخصصى پيش رفته است براى جامعه مفيد باشد. پيام حوزه: آيا رشد در هر دو زمينه عملى است؟ بلى. تا حدود زيادى. به عنوان مثال در سطح دو، نيمى ازوقت روز براى درس‏هاى حوزوى يعنى درس‏هاى فقه و اصول است و نيم ديگرش دروس تخصصى است. مبناى اوليه در پذيرش افراد براى اين رشته‏ها را ظرفيت و توانايى بالاتر و بيش‏تر آنان قرار داده‏ايم، افراد در سطح دو و سه و چهار به ترتيب اطلاعات کامل‏ترى از اين علوم را به دست مى آورند. درکنار اين درس‏ها، فقه و اصول نيز خوانده مى‏شود براى اين که مبانى را گذرانده باشند. اين شدنى است و در جاهاى مختلف نمونه‏هايش را داريم. مثل موسسه‏ى آموزشى و پژوهشى امام خمينى(ره). اين‏طورى نيست که امکان نداشته باشد. حتى کسى که درس خارج مى‏رود اگر در يک درس خارج خوب شرکت کند و سرمايه گذارى لازم هم براى اين درس داشته باشد، در کنار آن مى‏تواند در درس‏هاى تخصصى هم شرکت کند. البته طبعاً لازمه‏اش اين است که تلاش بيش‏ترى کند تا در نهايت به مرحله‏اى برسد که ديگر نيازى به فقه و اصول نداشته و مبانى فقهى و اصولى را به دست آورده باشد. سپس در کلام، عقايد، تفسير ويا هر زمينه‏ى ديگرى که تحصيل کرده، متمرکز شود. اين شيوه‏ى تحصيل شدنى است و روى آن فکر شده است. پيام حوزه: پس به عقيده‏ى شما تحصيل فقه و اصول به عنوان مبنايى که فکر را مى‏سازد، براى تحصيل در هر رشته‏ى تخصصى ديگرى الزامى است و چنانچه مقدمات فقهى و اصولى تأمين نشده باشد سلامت کار تحقيقاتى تضمين شده نيست. فقط از نظر اجرايى اين بحث‏مى‏ماند که آيا امکان دارد؟ يعنى حصول کامل رشد علمى در اين دو زمينه با هم؟ من نمونه‏اى که‏اين روش را اجرا مى‏کند و موفق است،برايتان ذکر مى‏کنم. البته نمى‏خواهم بگويم که آن مجموعه ايده‏آل است و يا حوزه بايد از آنان تبعيت کند. مؤسسه‏ى آموزشى و پژوهشى امام خمينى(ره) از پايه‏ى هفت براى معارف اسلامى با گرايش‏هاى مختلف علوم انسانى با حدود10 يا12 گرايش پذيرش مى‏کند. فقه و اصول هم مى‏خوانند و در آنجا امتحان هم مى‏دهند. علاوه بر آن دروس رشته‏ى خاص خود را هم دارند.کلاس‏ها هم در بعدازظهرها گذاشته شده است. در کنار درس‏هاى فقه و اصولى که فرد موظف است صبح‏ها در آن‏ها شرکت کند. تقريباً يکصد و پنجاه واحد در يک دوره‏ى پنج ساله درس داده مى‏شود، دو سال اول به يک دوره‏ى کوتاه فلسفه و معارف قرآنى و اعتقادى که حدود هفتاد واحد است،اختصاص دارد؛ زيرا اين آشنايى به عقيده‏ى مسئولين مؤسسه براى همه‏ى دانش آموختگان ضرورى است. در هر رشته‏اى هم شصت واحد از درس‏هاى کارشناسى دانشگاه‏ها انتخاب شده اين دوره در حد کارشناسى است و زمينه‏اى براى کارشناسى ارشد است. البته ورود به کارشناسى ارشد نيز منوط به قبولى در امتحان است. مثلاً رشته‏ى روان‏شناسى مهم‏ترين درس‏هاى روان‏شناسى را در برنامه‏ى آنان گذاشته‏اند. کسانى که اين شصت و ياهفتاد واحد را در دوره‏ى معارف با اين گرايش‏ها مى‏گذرانند، ظرفيت خوبى براى شرکت در کارشناسى ارشد همان رشته دارند و مى‏توان گفت که فارغ التحصيلان کارشناسى ارشد در آن رشته‏ها، با کارشناسان ارشد دانشگاهى برابرند؛ چون مجموعه‏ى درس‏هاى خوبى را در حوزه خوانده‏اند. البته فشار بيش‏ترى به شخص وارد مى‏شود و از ظرفيت‏هاى ذهنى‏اش بيش‏تر استفاده مى کند. اين نمونه به خوبى روشن مى‏سازد که امکان جمع بين فراگيرى دو علم وجود دارد. رشته‏هاى تخصصى حوزه محدود به معارف دينى است؛ زيرا تربيت صاحب‏نظران در علوم انسانى را مؤسسات آموزشى وابسته به حوزه، بر عهده گرفته‏اند. آنچه در حوزه اهميت بيش‏ترى دارد، کلام، عقايد، فلسفه، تاريخ اسلام، اديان و مذاهب و ديگر زمينه‏هاى معارف حوزوى است. اين معارف قرابت و هماهنگى بيش‏ترى با دروس فقه و اصول دارند. واقعيت اين است که روى مسأله فکر شده است. البته ادعا نمى‏کنم که وضع دوره‏ى سطح از نظر متون درسى و نظام آموزشى ايده‏آل است، بلکه مى‏گويم که نقاط قوت بايد تقويت شود و دروس تخصصى هم در کنار آن گسترش يابد. آنچه به نظر بنده مهم است اين است که در هر دوره بر روى برنامه‏ها و دروس و متون رشته‏هاى تخصصى همزمان با تحصيل متعلمان، سرمايه گذارى کنيم و با ارزيابى مکرر، رشته‏ها را تعالى دهيم. نيازها و پيش زمينه‏هاى اين رشته‏ها را بشناسيم ومتون مناسب تهيه و اساتيد مناسب را تربيت ونقاط ضعف را بر طرف کنيم و پس از آن براى استفاده از توانايى علمى فارغ التحصيلان نيز برنامه داشته باشيم تا نيروها هرز نرود. بخش مهمى از فارغ التحصيلان را بايد در خود حوزه علميه چه در قم و چه در شهرستان‏ها به کار گيريم تا نظام آموزشى را پشتيبانى کنند و بخش ديگرى را در پژوهش به کار گيريم. عده‏اى از نيروهاى پر استعداد اين رشته‏ها را نيز بايد براى رسيدن به مرحله نهايى و صاحب‏نظر شدن در اين علوم برگزينيم. يکى ديگر از کارهايى که براى فارغ التحصيلان اين رشته‏ها ضرورى است، فراهم کردن زمينه براى ادامه‏ى تحقيق و کار علمى در آن رشته است. من مى‏بينم بعضى از آن‏ها که رشته‏ى کلام يا رشته‏هاى ديگر را گذرانده‏اند دوباره به تحصيل اختصاصى در فقه و اصول پرداخته‏اند و کم کم از آن تخصص‏هايى که به دست آورده بودند، فاصله گرفته‏اند. وقتى با نياز سنجى، عده‏ى زيادى از فارغ التحصيلان را براى خدمات علمى و تدريس در حوزه و حوزه‏هاى شهرستان‏ها اختصاص داديم، عده‏ى کوچکى از نخبگان باقى مى‏مانند که مى‏توانيم براى آن‏ها امکانات کافى و مناسب فراهم کنيم و دغدغه‏ى معيشتى آنان را نيز بر طرف کنيم و اينان با ادامه‏ى تحصيل و تحقيق و پژوهش تا عالى‏ترين مراحل، به جايى برسند که بتوانند توليد علم کنند و متون درسى تأليف کنند. تنظيم:نقدي-حوزه علميه تبيان