محراب، میعادگاه عاشق و معشوق

یكی از قسمتهای معنوی مساجد، محراب نام دارد كه از تقدس خاصی برخوردار است. محراب كه به معنای محل جنگ، صدر مجلس و محل ایستادن امام جماعت در مسجد است، به معنای غرفه و اطاقك هم میباشد و محراب به این معنی، در زمان پیامبر نبوده و در عهد خلفای بعد از زمان عمر بن عبدالعزیز به بعد ساخته شده است. و اگر در برخی روایات هم تعبیر "محراب النبی" بیان شده، منظور محل نماز و مصلای ایشان است.
معنای لغوی محراب
در مورد معنای لغت "محراب" میان علما و مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. راغب میگوید: "محراب مسجد را از آن روی محراب گفتهاند كه محل جنگ با شیطان و هوای نفس است. و برخی گفتهاند: محراب را از این جهت محراب مینامند كه انسان باید در آن، حریب – عاری - از اشتغالات دنیوی و پریشانی خاطر باشد. و عدهای معتقدند اصل كلمه محراب به معنای صدر مجلس در خانه است. سپس صدر مسجد را نیز محراب نامیدهاند. و عدهای برعكس گفتهاند: اصل محراب در مورد مسجد است و این اسم مخصوص به صدر مسجد بوده سپس صدر اتاق را هم به محراب مسجد تشبیه نمودهاند و گویا این قول صحیحتر به نظر میرسد.
لفظ محراب در قرآن
از برخی آیات قرآن مجید استفاده میشود كه در شرایع قبل نیز مكانی به عنوان محراب و محل عبادت وجود داشته است، هر چند كیفیت این مكانها كه از چه شكل و خصوصیاتی برخوردار بودهاند، برای ما روشن نیست.
قرآن كریم درباره حضرت سلیمان علیه السلام میفرماید:
"یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشاءُ مِن محَرِیب وَ تَمَثِیلَ وَ جِفَانٍ كالجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شكْراً وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِى الشكُورُ." ( سبأ/13)
آن متخصصان برای او هر چه میخواست: از محرابها و مجسمهها و ظروف بزرگ مانند حوضچهها و دیگهای چسبیده به زمین میساختند. ای خاندان داود، شكرگزار باشید. كه از بندگان من اندكی سپاسگزارند.
و در شان حضرت زكریا علیه السلام میفرماید:
"فنادته الملائكة و هو قائم یصلی فی المحرابان الله یبشرك بیحیی مصدقا بكلمة من الله و سیدأ و حصورأ و نبیاً من الصالحین."( آل عمران/39)پس در حالی كه وی ایستاده( و) در محراب (خود) دعا می كرد، فرشتگان، او را ندا در دادند كه: خداوند تو را به ( ولادت) یحیی- كه تصدیق كننده( حقانیت) كلمة الله( حضرت عیسی) است، و بزرگوار و خویشتن دار و پیامبری از شایستگان است- مژده می دهد.
و نیز در مورد حضرت مریم علیهاالسلام می فرماید:
"فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسنٍ وَ أَنبَتَهَا نَبَاتاً حَسناً وَ كَفَّلَهَا زَكَرِیَّا كلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَكَرِیَّا الْمِحْرَاب وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنى لَكِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِاللهِ إِنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ."(آل عمران/37)
پس پروردگارش وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیكو بار آورد، و زكریا را سرپرست وی قرار داد. زكریا هر بار كه در محراب بر او وارد میشد، نزد او - نوعی - خوراكی مییافت. میگفت: "ای مریم، این از كجا برای تو آمده است؟ او در پاسخ میگفت: این از جانب خداست، كه خدا به هر كس بخواهد، بی شمار روزی میدهد."
"محراب" محل ویژهای است كه در معبد برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته میشود و برای نامگذاری آن به این اسم، جهاتی ذكر كردهاند كه از همه بهتر، سه جهت زیر است:
1. نخست این كه از ماده "حرب" به معنی جنگ گرفته شده است چون مومنان، در این محل به مبارزه با شیطان و هوسهای سركش برمیخیزند.
2. دیگر این كه "محراب" اصولاً به معنی بالای مجلس است و چون محل محراب را در بالای معبد قرار میدهند به این نام نامیده شده است. در ضمن باید توجه داشت كه وضع محراب در میان بنیاسرائیل چنانكه گفتهاند با وضع محرابهای ما تفاوت داشت، آنها محراب را از سطح زمین بالاتر میساختند به طوری كه چند پله میخورد و اطراف آن مانند دیوارهای اطاق، آن را محفوظ میكرد به طوری كه افرادی كه در داخل محراب بودند، از بیرون كمتر دیده میشدند.
3. محراب به معنی تمام معبد است كه جایگاه مبارزه با هوای نفس و شیطان بوده است.(1)
نخستین محراب و مقصوره
"مقصوره" اطاقكی بود كه یك دریچه داشت و مردم، از آنجا به پیشنماز نگاه میكردند و عثمان، اولین كسی بود كه در مسجد، مقصوره ساخت. و این به دنبال كشته شدن عمر بود كه مقصورهای كوچك ساخت كه داخل آن جای میگرفت و نماز میخواند.(2)
در این رابطه به عنوان مثال، عمل مروان بن حكم، خلیفه اموی، قابل ذكر است. وی به دنبال حادثه سوء قصدی كه به او شد و كسی با چاقو به او حمله كرد و قصد ترورش را داشت و بالاخره دستگیر و زندانی و پس از مدتی، اعدام شد، به فكر ساختن مقصورهای محكم افتاد و مروان، اولین كسی بود كه در مسجد، مقصوره را با سنگهای نقش و نگاردار ساخت و برایش دریچه قرار داد. معاویه هم بعد از ماجرای سوء قصدی كه به او شد، در مسجد، مقصوره درست كرد.(3)
محراب و محاریب و مقاصیری در شرع، نهی شده كه بنای جبارین از ترس بوده و مامومین، آنها را درك نمیكردند. نخستین محراب را عثمان به منظور جلوگیری از خطر از خشت ساخت. گفتهاند: مروان بعد از این كه با كارد، مضروب شد، مقصورهای مشبك در مسجد ساخت. همچنین معاویه در شام، پس از مضروب شدن از یك فرد خارجی، برای حفظ خود مقصوره ساخت.(4)
البته قابل ذكر است كه اینگونه محاریب و مقاصیر و اطاقكهای در بسته كه خلفا میساختند، حتی موجب بطلان نماز میشدند. در این باره امام باقر علیه السلام میفرماید: نماز اقتدا كنندگان به چنین كسانی در اینگونه موارد صحیح نیست.(5)
و اما محراب به معنای اطاقكی در بسته نیست، بلكه جای امام جماعت مسجد میباشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود میجنگد.(6)
این نكته كه محراب، رزمگاه است نكته بسیار عمیق و آموزندهای است و مسلمان را حتی در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوی و تكامل روحی میشمارد. آن كس كه در جهاد اكبر و مبارزه با نفس بتواند قوای نفسانی خود را كنترل كرده و با زمام تقوا نفس سركش را مهار زده و بر آن تسلط یابد، میتواند در كوران حوادث و بحرانهای اجتماعی و شدائد و حوادث هم بر سر ایمان و عقیده و مكتب و پاكی و فضائل اخلاقی، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، میتواند در جهاد و مبارزه هم گامی بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهی و صلابت را دارند كه با شناخت دوست و دشمن، آینده و تاریخ و نظام متقن اجتماعی را بر اساس مكتب بنا نهند.
محراب نمایی از هنر
محراب بنا به آن بعد معنوی و ملكوتیاش و قداست خاصش در یك مسجد، بیش از دیگر جاها مورد اهتمام هنرمندان مسلمان بوده است. و به قول شهید پاك نژاد: "محراب محلی است كه امام جماعت در آن میایستد، كه به اشكال مختلف ساخته میشود؛ و به اقسام و انواع، زینت میگردد. از كاشی، عاج، طلا، آبنوس و غیره (استفاده میشود). صنعتكاران، شاهكار صنعت خود را در محراب نشان میدهند. گاه سنگهای قیمتی در آن به كار میرود كه سراسر محراب را میپوشاند. معروفترین محرابها مربوط به سلاطین عثمانی در مدینه و در حرم مطهر نبی گرامی است.(7)
محراب با توجه به نقوش و خطوط و آیات قرآنی و رنگهای زیبا و ترسیمهای هندسی و تزئینات حفاری شده و گچبری و كاشی كاری و ... یك "مجموعه" را تشكیل میدهد. محراب در واقع گنجینهای اصلی و سراسر هنر و ظرافت به یادگار مانده در قلب خانههای خداست. سند گویایی از نهایت استعداد هنر هنرمندان مسلمان، مجموعهای از بسیاری هنرها و خلاقیتها، از گچبری تا خط و كاشی كاری و دیگر رشتههای هنر تزئینی.(8)
به یقین هنرمندان با ایمان و اخلاص مسلمان، خوب آگاه بودهاند كه محراب را چونان دری گشوده شده به بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پیش چشم نمازگزاران بر پا نمایند و تزئین كنند، تا آن وقت كه تمامی اندیشهها به خالق و همه نگاهها به یك سو روان میشود، زیباترین هنر مقابل اقامه كنندگان نماز قرار گیرد.
و در یك كلام جمع شدن هنرهای گوناگون در مجموعهای به نام محراب، تجلیگاه ذوق و ابداع هنر مسلمین میباشد.
پینوشتها:
1. تفسیر نمونه، ج2، ص 529.
2. مساجد الكوفه، كامل سلمان الجبوری، ص16.
3. همان.
4. تاریخچه و احكام مساجد و مشاهد، حسن مظفری معارف، ص 36.
5. وسائل الشیعه، ج5، ص460، ح1.
6. مجمع البحرین: طریحی، ماده "حرب".
7. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج2، ص118.
8. فصلنامه هنر، وزارت ارشاد، ج3، صص153- 154.
سایت تبیان
مهری هدهدی