واعظ کاشفی؛مخترع رسم رایج گریززدن اهل منبر به کربلاست

ایستگاه عاشقان ابا عبدالله

 ویژه‌نامه محرم و صفر خبرگزاری فارس:

کتاب «روضة الشهدا» به قلم حسین واعظ کاشفی (910 ق) و به تصحیح حسن ذوالفقاری و علی تسمیعی با همکاری صبا واصفی از سوی انتشارات معین در پاییز ا1391 و همزمان با محرم 1433 روانه بازار نشر شده است.
این کتاب در 824 صفحه به شمارگان 1100 نسخه و به قمیت 18000 تومان در دو بخش توضیحات و متن کتاب منتشر شده است.
روضة‌الشهدا از مهم‌ترین و مشهورترین کتاب‌های کاشفی است. وی کتاب را به درخواست یکی از اعیان و سادات هرات به نام مرشدالدوله معروف به سید میرزا داماد سلطان حسین بایقرا نوشته و کوشیده کتاب جامعی برای فارسی‌زبانان در واقعه عاشورا بنویسد. وی هدف خود را از نوشتن کتاب چنین بیان می‌کند: «جمعی از محبان اهل بیت، هر سال که ماه محرم درآید، مصیبت شهدا را تازه سازند و به تعزیت اولاد حضرت رسالت پردازند، همه را دل‌ها بر آتش حسرت بریان گردد و دیده‌ها از غایت حیران سرگردان:
ز اندوه این ماتم جان گسل/ روان گردد از دیده‌ها خون دل
کاشفی در ادامه، درباره آنچه در این مجالس خوانده می‌شده می‌نویسد: «و اخبار مقتل شهدا که در کتب مسطور است تکرار نمایند و به آب دیده‌ ملال از صفحه سینه بزدانید... و هر کتابی که در این باب نوشته‌اند، اگرچه به زیور حکایت شهدا حالی است، اما از سمت جامعیت فضایل سبطین و تفاصیل احوال ایشان خالی است... این امر سبب شده است تا سید میرزا به این فقیر حقیر حسین الواعظ الکاشفی دستور دهد تا به تألیف نسخه‌ای جامع که حالات اهل بالا، از انبیا و اصفیا و شهدا و سایر ارباب ابتلا و احوال آل عبا بر سبیل توضیح و تفصیل در وی مسطور و مذکور بود اشتغال نماید.» 1
رویکرد اصلی کتاب، «ابتلا و بلا» است و بر همین مبنا کتاب از داستان خلقت بر محور بلا شروع شده و تا به واقعه کربلا می‌انجامد. چون اولین بلا متوجه انبیاست؛ بنابراین کتاب با بیان رنج‌ها و بلاهای انبیا آغاز می‌شود. روضة‌الشهدا 10 باب و یک خاتمه دارد که تنها چهار باب کتاب در مورد امام حسین (ع) است.
باب اول به خلقت آدم، هبوط و ابتلای او و پیامبرانی مانند آدم (ع)، نوح (ع)، ابراهیم (ع)، یعقوب (ع)، یوسف (ع)، ایوب (ع)، زکریا (ع) و عیسی (ع)‌ می‌پردازد. روش کاشفی این است که پس از بیان بلاهای انبیا به رسم واعظان به کربلا گریزی می‌زند. به گفته شعرانی، رسم رایج گریززدن اهل منبر اختراع کاشفی است. 2 در خاتمه این باب مختار ثقفی و ابومسلم مروزی و امیر تیمور گورکانی را می‌ستاید.
باب دوم بیان آزار قریش بر پیامبر از قبیل سنگ‌ زدن، شکستن دندان، فرو کردن حلقه‌های زره در بدن، ریختن خاکستر بر سر، شهادت حمزه و جعفر و گریز به کربلاست. باب سوم درگذشت پیامبر و حوادث پس از آن و باب‌های چهارم تا هفتم احوال حضرت فاطمه (س)، علی (ع)، امام حسن (ع) از ولادت تا شهادت است. باب هفتم مناقب امام حسین (ع) از ولادت تا شهادت و باب هشتم زندگی و شهادت مسلم بن عقیل است. در این باب نظم تاریخی کتاب بر هم می‌خورد. باب دهم در دو فصل به وقایع پس از شهادت امام و عقوبت قاتلان حضرت می‌پردازد. در خاتمه کتاب سلسله نسب امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بیان می‌شود.
کاشفی رجزهای عربی را که برای فارسی زبانان نامفهوم بود، در کمال استادی و بلاغت به فارسی منظوم کرد.
روضة‌الشهدا یکی از شناخته‌ شده‌ترین آثار کاشفی است که از همان روزگار تألیف، مورد توجه و مراجعه بسیاری از عالمان و واعظان بوده، فراوانی نسخه‌های خطی می‌رساند که این متن زیبا چگونه مورد توجه فارسی‌زبانان ایران و شبه قاره واقع شده؛ و شاید بتواند گفت عمده شهرت و آوازه کاشفی به واسطه این کتاب است. کتاب یک پیش‌گفتار و ده فصل و یک خاتمه دارد. گویا تنظیم کتاب در ده فصل از آن جهت بوده که در دهه محرم، هر روز فصلی از ان خوانده می‌شده است؛ چنان که کِمپفر (۱14۶ م / ۱۱۲۸ق) از جهانگردان عصر صفوی در این باره گزارش کرده است: «در هر روز از دهه اول محرم، خواندن یک فصل از فصول ده‌گانه روضة‌الشهدا توسط واعظ مرسوم بوده است.» 3
بنا بر اسناد آستان قدس این کتاب جزو کتاب‌های مکتب‌خانه ایتام در دوره‌های صفویه و قاجار بوده است. ۶۰ روضة‌الشهدا علاوه بر مراسم وعظ و روضه‌خوانی، تأثیر مهمی بر هنرهای آیینی نهاد. در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، تعداد زیادی از روایات در یک اثر دیده می‌شود؛ نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با موضوع عاشورا اغلب براساس روضة‌الشهداست؛ از جمله تعدادی از نقاشی‌های «حسن اسماعیل‌زاده» یکی از مشهورترین نقاشاشان مکتب قهوه‌خانه، با متن کتاب روضة‌الشهدا تطبیق دارند.
این کتاب طبق برخی وقف‌نامه‌ها از جمله وقف‌نامه مدرسه شفیعیه‌ اصفهان، همه ساله ماه مبارک رمضان در آن مدرسه خوانده می‌شده است.

رویکردهای انتقادی به کتاب

این کتاب همچنان که تأثیر شگرفی میان توده مردم گذاشته، انتقاد خواص و برخی دین‌پژوهان به خصوص طی سده‌ اخیر را نیز به همراه داشته است. جعفریان با بررسی زمینه‌های تحریف در روایت عاشورا معتقد است: از قرن ششم به بعد، نوشته‌های تاریخی قدری سست و به مقدار زیادی قصه‌ای و داستانی شده‌اند. 6
احساسات مذهبی مردم با تاریخ عجین می‌شود و ادبیات که نشانه بروز احساس مردمی است، در آن به ایفای نقش می‌پردازد. وقتی تاریخ با ادبیات و هنر آمیخته شد، دیگر نمی‌توان انتظار آن را داشت که تنها پای روایت صحیح تاریخ در میان باشد؛ باید احساسات مذهبی را نیز نشان دهد؛ این‌جاست که به سوی ساختگی بودن می‌رود تا ماجرا را غم‌انگیزتر، پرچاذبه‌تر و گیراتر نشان دهد. وی انگیزه‌های مادی برای گرم کردن بازار سخن یا انگیزه‌های به ظاهر معنوی مثل گریاندن بیشتر مردم، سوزناک‌تر نشان دادن حادثه عاشورا و جلب توجه مردم به امام حسین (ع) وقایعی را علل جعل می‌داند. از سوی ارتباط عاطفی استوار و عمیق مردم با این واقعه، نقش مهمی در کار تحریف داشته است. (جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، ص ۳۰۰)
برخی از دین‌پژوهان نقدهایی بر روضة‌الشهدا نوشته‌اند. میرزا حسین نوری (۱۳۲۰ - ۱۲۵۴) کتاب لؤلؤ و مرجان در آداب منبر 7 را به درخواست یکی از علمای هند در شکایت از روضه‌خوانان هند و ماجرای دیدار وی با شیخ عبدالحسین تهرانی و دیدن کتاب اسرار الشهادة و اخبار کذب آن نوشت. میرزا عبدالله افندی در ریاض‌العلما و حیاض‌الفضلا، نیز به بخشی از تحریف‌های کتاب اشاره دارد. 8
حاج شیخ عباس قمی (م ۱۳3ق) از شاگردان میرزای نوری در نفس‌المهموم براساس متون صحیح و قدیم مانند ابومخنف، فتوح، مقاتل الطالبین، حادثه کربلا را بازسازی کرد. میرزا محمدباقر آیتی قاینی (۱۳۱۲ - ۱۳۲۸ ق) در کبریت الاحمر 9 و سیدمحمد امین در کتاب التنزیه لاعمال‌الشبیه 10 درباره عزاداری‌ها و اصلاح روضه‌خوانی تلاش کردند. سیدمحمدامین اکثر روایات این کتاب را برگرفته از کتب غیر مشهور و غیرقابل اعتماد و بدون پشتوانه تاریخی می‌دانند. 11 ترجمه این کتاب در سال ۱۳۲۲ ش. به قلم جلال‌آل احمد انتشار یافت.12
علی‌بن محمدتقی قزوینی نجفی در اسرار المصائب و نکات النوائب (تألیف ۱۳۲۴ ق) کتاب خود را رد کسانی نوشت که در نقل وقایع عاشورا، روایات ساختگی و جعلی نقل می‌کنند و در عزاداری‌ها کارهای موهن انجام می‌دهند. 13
ابوالحسن شعرانی نیز در مقدمه روضة‌الشهدا به برخی‌ نقل‌های ضعیف اشاره کرده است: «از نقل ضعیف در روضة‌الشهدا عجب نباید داشت، چون در ادای مقصود واعظ، قوی است، اگرچه برای مقصود مورخ کافی نیست. 14 قاضی طباطبایی نیز مطالب آن را در مقام تعارض با مقاتل معتبر، ساقط و بی‌ارزش می‌داند. 15
مرتضی مطهری (شهادت 1359) به تأثیر از کتاب تاریخ عاشورا 16 و کتاب لؤلؤ و مرجان نوری در سال ۱۳۴۸، چهار سخنرانی در تحریفات عاشورا در حسینیه ارشاد ایراد کرد که بعدها با افزودهایی در کتاب حماسه‌ حسینی در مجموعه آثار وی چاپ شد. مطهری روضة‌الشهدا را پر از دروغ و تحریف و نشر این کتاب را مانع مراجعه به منابع اصلی و مطالعه تاریخ واقعی امام حسین (ع) دانسته است. وی می‌نویسد: «ملّا حسین کاشفی مردی است که واعظ هم هست، اتفاقاً این بی‌انصاف مرد با سوادی هم بوده است، کتاب‌هایی هم دارد، صاحب انوار سهیلی [است] که خیلی عبارت‌پردازی کرده و می‌گویند کلیله و دمنه را خراب کرده است. به هر حال مرد با سوادی بوده است. تارخیش را که انسان می‌خواند، معلوم نیست که او شیعه بوده یا سنی، و مثل این که اساساً یک مرد بوقلمون‌صفتی هم بوده است. در میان شیعه‌ها خودش را یک شیعه صددرصد متصلبی نشان می‌داده و در میان سنی‌ها خودش را حنفی نشان می‌داده است. اصلاً اهل بیهق و سبزوار است. سبزوار مرکز تشیع بوده است و مردم آن هم فوق‌العاده متعصب در تشیع. اینجا که در میان سبزواری‌ها بود، یک شیعه صددرصد شیعه بود. بعد می‌رفت هرات. (می‌گویند شوهر خواهر عبدالرحمان جامی یا باجناق او بود.) آنجا که می‌رفت، به روش اهل تسنن بود.
من نمی‌دانم این بی‌انصاف چه کرده است! من وقتی این کتاب را خواندم، دیدم حتی اسم‌ها جعلی است؛ یعنی در میان اصحاب امام حسین (ع) اسم‌هایی را می‌آورد که اصلاً چنین آدم‌هایی وجود نداشته‌اند، در میان دشمن‌ها اسم‌هایی می‌برد که همه جعلی است. داستان‌ها را به شکل افسانه درآورده است. از وقتی که این کتاب در دست و بال‌ها افتاد، دیگر کسی تاریخ واقعی امام حسین (ع) را مطالعه نکرد و روضة‌الشهدا خواندن شد افسانه‌سازی، ما شدیم روضه‌خوان؛ یعنی روضة‌الشهدا خوان؛ یعنی افسانه‌ها را نقل کردن و به تاریخ امام حسین (ع) توجه نکردن.» 17
نمونه برخی از اخبار غیرقابل اعتماد این منتقدان چنین است: 22 هزار زخم در پیکر امام حسین (ع) (ص ۶۰)، چسبیدن سر بر تن فرزندان مسلم‌بن عقیل (ص ۲۴۱) حضور هاشم مرقال در کربلا (ص ۳۰۱)، قصه زعفر جنّی (ص ۳۲۱) عروسی قاسم (ص ۳۴۶) شهادت هاشم‌بن عبته در کربلا (ص ۳۰۳).
جعفریان سبک کتاب را ترکیبی از قصه و تاریخ دانسته و می‌نویسد: «بی‌شبهه داستان‌های دروغینی در روضة‌الشهدا وجود دارد که سبب شده تا این کتاب بی‌بهره از اعتبار علمی باشد. لذا تلقی روضة‌الشهدا نه به عنوان یک کتاب تاریخی، بلکه باید به عنوان یک اثر ادبی و رمان تاریخی مطرح شود.» 18
در این صورت رمز دوام و بقای آن در فرهنگ شیعی چیست و چرا عموم مردم و اهل منبر همچنان در روضه‌خوانی‌ها از آن استفاده می‌کنند. جعفریان 19، چنان که گذشت نثر شیوا و گیرا و سبک قصه‌ای ـ تاریخی این کتاب را عامل جاودانگی آن می‌داند. اگرچه این خصیصه عامل مهم توفیق کاشفی است اما دلیل تأثیر شگرف آن بر گفتمان شیعی نیست. منتقدان هیچ‌گاه از منظر جامعه‌شناسی تاریخی به کتاب نگاه نکرده‌‌اند. رحمانی از منظر جامعه‌شناختی تاریخی به کتاب می‌نگرد و معتقد است گسترش سیطره تشیع صفوی، به مناسک جمعی خاصی نیازمند بود تا بتواند وجدان جمعی شیعه ایرانی را به زبان و فرهنگ ایرانی باز تولید کند تا هم هویت ایرانی را نشان دهد و هم هویت مذهبی را. مرکزیت این حرکت با گفتمان کربلا بود. در محدوده‌ زبان فارسی اثری که این گفتمان را بیان کند و محمل بسط آن باشد، روضة‌الشهداست. 20
*******************************
پی‌نوشت‌ها:
1- روضة‌الشهدا، ص ۱۳-۱۲. * 2- شعرانی، روضة‌الشهدا، مقدمه. * 3- کمفپر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ص ۱۸۰.
4- جهان‌پور، فاطمه، مکتب‌خانه‌ ایتام، ص ۱۶۰.  *  5- سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، ص ۳۵۳.
6- آمیختن تاریخ با هنر و ادبیات را حتی در مؤثق‌ترین تاریخ یعنی تاریخ بیهقی نیز می‌توان دید.
7- چشم‌اندازی به تحریفات عاشورا: لؤلؤ و مرجان، به کوشش مصطفی درایتی، قم، ۱۳۷۹.
8- افندی، میرزا عبدالله، ریاض‌العلما و حیاض‌الفضلا، ج ۲، ص ۱۹۰.  * 9- آیتی قاینی، محمدباقر، کبریت‌الاحمر، ص ۵6.
10- بیروت، مطبعه العرافان، ۱۳۴۷ ق.  *11- امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج ۶ ص ۱۲۲.
12- ر.ک: عزاداری‌های نامشروع، بوشهر، شروه، ۱۳14.  * 13- کتاب به خط خود او در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره ۷۸۳۲ موجود است.
14- مقدمه روضة‌الشهدا، ص ۶.  * 15- تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا (ع)، ص ۳۶.
16- آیتی، محمدابراهیم، بررسی تاریخ عاشورا، تهران، ۱۳۴۷  * 17- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ص ۹۵.
18- جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.  *  19- همان، 349.  *20- رحمانی، جبّار، بحثی درباب جایگاه کتاب روضة‌الشهدا در فرهنگ شیعه.