پرسش

در آیه شریفه ی (( یسئلونک عن الروح قل الروح من ربی ....)) منظور از روح چیست؟

پاسخ

با عرض سلام روح چیست؟ در تعقیب آیات گذشته به پاسخ بعضى از سؤالات مهم مشركان یا اهل كتاب پرداخته، مى‏گوید" از تو در باره روح سؤال مى‏كنند، بگو روح از فرمان پروردگار من است و به شما بیش از اندكى علم و دانش داده نشده است" (وَ یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا). مفسران بزرگ، در گذشته و حال، پیرامون معنى روح و تفسیر این آیه سخن بسیار گفته‏اند و ما نخست به معنى روح در لغت، سپس به موارد استعمال آن در قرآن، و بعد به تفسیر آیه و روایاتى كه در این زمینه وارد شده است مى‏پردازیم: 1-" روح" از نظر لغت در اصل به معنى" نفس" و" دویدن" است، بعضى تصریح كرده‏اند كه روح و ریح (باد) هر دو از یك معنى مشتق شده است، و اگر روح انسان كه گوهر مستقل مجردى است به این نام نامیده شده به خاطر آنست كه از نظر تحرك و حیات آفرینى و ناپیدا بودن همچون نفس و باد است، این از نظر معنى لغوى. 2- موارد استعمال آن در قرآن بسیار متنوع است: گاهى به معنى روح مقدسى است كه پیامبران را در انجام رسالتشان تقویت مى‏كرده، مانند آیه 253 بقره وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ:" ما دلائل روشن در اختیار عیسى بن مریم قرار دادیم و او را با روح القدس تقویت نمودیم". گاه به نیروى معنوى الهى كه مؤمنان را تقویت مى‏كند اطلاق شده، مانند آیه 22 مجادله أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ: " آنها كسانى هستند كه خدا ایمان را در قلبشان نوشته و به روح الهى تاییدشان كرده است". زمانى به معنى" فرشته مخصوص وحى" آمده و با عنوان" امین" توصیف شده، مانند آیه 193 سوره شعراء نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ:" این قرآن را روح الامین بر قلب تو نازل كرد تا از انذار كنندگان باشى". و گاه به معنى فرشته بزرگى از فرشتگان خاص خدا یا مخلوقى برتر از فرشتگان آمده، مانند تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ: " در شب قدر فرشتگان، و روح، به فرمان پروردگارشان براى تقدیر امور نازل مى‏شوند" (آیه 4 سوره قدر) و در (آیه 38 سوره نبا) نیز مى‏خوانیم یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا:" در روز رستاخیز روح فرشتگان در یك صف قیام مى‏كنند"، و گاه به معنى قرآن یا وحى آسمانى آمده است مانند وَ كَذلِكَ أَوْحَیْنا إِلَیْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا:" این گونه وحى به سوى تو فرستادیم، روحى كه از فرمان ما است" (شورى- 52). و بالآخره زمانى هم به معنى روح انسانى آمده است، چنان كه در آیات‏ آفرینش آدم مى‏خوانیم: ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ:" سپس آدم را نظام بخشید و از روح خود در آن دمید" (آیه 9 سوره سجده). و همچنین فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ: " هنگامى كه آفرینش آدم را نظام بخشیدم و از روحم در او دمیدم براى او سجده كنید" «1» (آیه 29 سوره حجر). 3- اكنون سخن در این است كه منظور از روح در آیه مورد بحث چیست؟ این كدام روح است كه جمعى كنجكاو از آن سؤال كردند و پیامبر ص در پاسخ آنها فرمود:" روح از امر پروردگار من است و شما جز دانش كمى ندارید"؟! از مجموع قرائن موجود در آیه و خارج آن چنین استفاده مى‏شود كه پرسش كنندگان از حقیقت روح آدمى سؤال كردند، همین روح عظیمى كه ما را از حیوانات جدا مى‏سازد و برترین شرف ما است، و تمام قدرت و فعالیت ما از آن سرچشمه مى‏گیرد و به كمكش زمین و آسمان را جولانگاه خود قرار مى‏دهیم، اسرار علوم را مى‏شكافیم و به اعماق موجودات راه مى‏یابیم، مى‏خواستند بدانند حقیقت این اعجوبه عالم آفرینش چیست؟ و از آنجا كه روح، ساختمانى مغایر با ساختمان ماده دارد و اصول حاكم بر آن غیر از اصول حاكم بر ماده و خواص فیزیكى و شیمیایى آنست، پیامبر ص مامور مى‏شود در یك جمله كوتاه و پر معنى بگوید:" روح، از عالم امر است یعنى خلقتى اسرار آمیز دارد". سپس براى اینكه از این پاسخ تعجب نكنند، اضافه مى‏كند، بهره شما از علم و دانش بسیار كم و ناچیز است، بنا بر این چه جاى شگفتى كه رازهاى روح را نشناسید، هر چند از همه چیز به شما نزدیكتر است؟ در تفسیر عیاشى از امام باقر ع و امام صادق ع چنین نقل شده كه در تفسیر آیه یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ فرمود: انما الروح خلق من خلقه، له بصر و قوة و تایید، یجعله فى قلوب الرسل و المؤمنین: " روح از مخلوقات خداوند است بینایى و قدرت و قوت دارد، خدا آن را در دلهاى پیغمبران و مؤمنان قرار مى‏دهد «1»". در حدیث دیگرى از یكى از آن دو امام بزرگوار نقل شده كه فرمود: هى من الملكوت من القدرة: " روح از عالم ملكوت و از قدرت خداوند است" «2». در روایات متعددى كه در كتب شیعه و اهل تسنن آمده است مى‏خوانیم كه مشركان قریش این سؤال را از دانشمندان اهل كتاب گرفتند و مى‏خواستند پیامبر ص را با آن بیازمایند، به آنها گفته شده بود كه اگر محمد ص اطلاعات فراوانى در باره روح در اختیار شما بگذارد دلیل بر عدم صداقت او است، لذا جمله كوتاه و پرمعنى پیامبر ص براى آنها اعجاب‏انگیز بود. ولى در بخشى دیگر از روایات كه از طرق اهل بیت ع در تفسیر آیه فوق به ما رسیده مى‏بینیم كه روح به معنى مخلوقى برتر از جبرئیل و میكائیل معرفى شده كه با پیامبر ص و امامان همواره بوده است و آنان را در خط سیرشان از هر گونه انحراف بازمى‏داشت «3». این روایات با آنچه در تفسیر آیه گفتیم نه تنها مخالفتى ندارد، بلكه با آنها هماهنگ است چرا كه روح آدمى مراتب و درجاتى دارد، آن مرتبه‏اى از روح كه در پیامبران و امامان است مرتبه فوق العاده والایى است، كه از آثارش معصوم بودن از خطا و گناه و نیز آگاهى و علم فوق العاده است و مسلما چنین مرتبه‏اى از روح از همه فرشتگان برتر خواهد بود حتى از جبرئیل و میكائیل‏ موفق باشید