پرسش

با سلام
من فردی كنجكاوه هستم وهر موضوعی را می خواهم بدانم كه چرا وچگونه بوجود آمده است حال نمی دانم كه آیا كار من درست است یانه؟
واما سوال:مگر گندم یك میوه بهشتی نیست؟ و حلال است پس چرا وقتی خداوند حضرت آدم وحوا را آفرید به آنها امر فرمود كه به آن درخت (گندم) نزدیك نشوید
آیا خداوند نمی دانست كه آدم و حوا این كار را خواهند كرد؟

پاسخ

با سلام و تحیت.
دوست عزیز!
كنجكاوی در مسائل علمی بسیار پسندیده و نیكو است، و حاكی از روحیه علمی شما است.
در مورد اینكه آن شجره ممنوعه _ كه خداوند آدم(ع) را از نزدیك شدن به آن منع نمود_ چه بوده است، بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد و احتمالاتی برشمرده اند. در هر حال چه اشكالی دارد كه خداوند برای امتحان نمودن بنده اش به او چنین دستوری بدهد و لو اینكه آن مورد از موارد حلال باشد.
اما در مورد رابطه علم خداوند و از طرفی مختار بودن انسان بایستی بگوییم:

این شبهه تازه ای نیست، بلكه از دیرزمان دستاویز كسانی بوده كه به دنبال توجیه گناهان خود، و طرفدار و طالب آزادی مطلق و بی بندوباری در عمل، در سایه عقیده به جبر بوده اند.
در اشعار منسوب به خیام چنین می خوانیم:
"من می خورم هر كه چو من اهل بود می خوردن من به نزد او سهل بود"
"می خوردن من، حق ز ازل می دانست گر می نخورم علم خدا جهل بود"
(ر.ك. به كتاب "جبر و اختیار"، علامه محمد تقی جعفری، ص83)
اما هر انسانی اگر به نهاد و فطرت خویش مراجعه كند، اختیار و آزادی خود را درك می نماید و هیچ گونه اجبار و اضطراری در كارهای خود احساس نمی كند؛ و هر چه از این شبهات هم برای اوتقریر شود، در یافته های فطری خود تردید نخواهد كرد.
مولوی نیز به همین دیدگاه اشاره كرده است.
"مذهب جبر از قدر رسواتر است زانكه جبری حس خود را منكر است"
"گر نبودی اختیار این شرم چیست این حیا و خجلت و آزرم چیست"
"جور استادان به شاگردان چراست فكرت از تدبیرشان گردان چراست"
"این كه گوئی این كنم یا آن كنم این دلیل اختیار است ای صنم"
البته داشتن اختیار به معنای تفویض نیست، تا بگوئیم اعمال اختیاری ما به اراده و اختیار مستقل ما مربوط است، و مشیت الهی در آن هیچ مدخیلتی ندارد، و كار به ما تفویض شده است، بلكه آن گونه كه امام صادق علیه السلام فرموده است: «لاجبر و لاتفویض، بل امر بین الامرین» یعنی نه جبر درست است و نه تفویض، بلكه راه سومی میان آن دو است.
و این عقیده همه علمای امامیه است.
این سخن علاوه بر اینكه قول مقام عصمت است، صحت آن نیز آشكار است؛ چون مذهب جبر و تفویض، هر یك مصالح و مضاری دارد، و این دیدگاه مصالح مذهب و جبر و تفویض را دارد و از مضار هر دو هم بر كنار است.
خلاصه پاسخ شبهه بالا این است كه علم الهی بر هر حادثه ای، آنچنان كه واقع می شود، تعلق گرفته است، و لذا افعال اختیاری انسان هم بوصف اختیاریت برای خدای متعال معلوم است. در این صورت عمل انسان، اگر با وصف جبریت تحقق یابد، بر خلاف علم الهی واقع شده است.
مثلاً خدای متعال می داند كه فلان شخص در فلان شرایطی تصمیم بر انجام كاری خواهد گرفت و آن را انجام خواهد داد. در این جا علم الهی فقط به وقوع فعل، صرف نظر از ارتباط آن با اراده و اختیار فاعل تعلق نگرفته باشد، بلكه با این فرض كه با اختیار برگزیده می شود، مورد علم الهی است.
پس علم ازلی الهی منافاتی با اختیار و اراده آزاد انسان ندارد.
بله این كه چگونه می توان به واقعه ای اختیاری قبل از وقوع آن علم داشت، این از خصائص الهی و مربوط به عالم غیب است؛ غیب الهی كه "لیس كمثله شیئ".
در مساله سرنوشت بشر پرسش دیگر این است كه اگر كار انسان واقعاً اختیاری و مستند به اراده اوست، چگونه می توان آن را مستند به اراده و قضاء الهی دانست؟ و اگر مستند به قضاء الهی است، چگونه می توان آن را تابع اختیار و انتخاب انسان به شمار آورد؟
پاسخ این پرسش آن است كه استناد فعل به فاعل انسانی در یك سطح است، و استناد وجود آن به خدای متعال در سطح بالاتری است كه در آن سطح، وجود خود انسان و وجود ماده ای كه كارش را روی آن انجام می دهد و وجود ابزارهایی كه كار را به وسیله آنها انجام می دهد، همگی مستند به خداست.
پس تاثیر اراده انسان، به عنوان جزء اخیر از علت تامه، در كار خودش منافاتی با استناد وجود همه اجزاء علت تامه به خدای متعال ندارد، و این خدای متعال است كه وجود جهان و انسان و همه شؤون وجودی او را در دست قدرت خود دارد و همواره به آنها وجود می بخشد و نو به نو آنها را می آفریند و هیچ موجودی در هیچ حالی و در هیچ زمانی بی نیاز از او نیست و استقلالی از او ندارد؛ بنابراین كارهای اختیاری انسان هم بی نیاز از خدای متعال و خارج از قلمرو اراده او نخواهد بود، بلكه اراده انسان مانند اصل وجودش وابسته به ارارده الهی است و اراده خدای متعال برای تحقق آن ضرورت دارد. (آموزش عقاید استاد محمد تقی مصباح، ص185).
برای كسب اطلاعات بیشتر به كتاب "جبر و اختیار"، اثر علامه محمد تقی جعفری و كتاب "حكمت الهی"، اثر مرحوم استاد الهی قمشه ای مراجعه فرمایید.
البته قبول داریم كه پاسخ ما تا حدودی سخت است ولی كسی كه به ذهنش سؤالات سخت می آید، طبعا آماده شنیدن پاسخ سخت هم هست و برای او قابل فهم می باشد.


پیروز باشید.
مشاوره مذهبی_ قم.