پرسش

با سلام.
مشاوره محترم مذهبی؛
آیا فیلم "مارمولك" صرفا از جهت مذهبی ( نه سیاسی) اشكالی دارد.
با تشكر

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
نقد چنین فیلم جنجالی، آن هم در بحبوحه پخش و ابراز نظرهای مختلف در باره آن، كار آسانی نیست؛ چرا كه در چنین هنگامه ای احساسات معمولا بیش از تعقل فعال است. خلاصی انسان از این جو عاطفی آسان نیست. در عین حال، ما سعی می كنیم فارغ از هر حبّ و بغضی به نقد فیلم اقدام كنیم.
قبل از هر چیز، لازم است از خلط انگیزه و انگیخته بپرهیزیم. ما هرگز به خود اجازه نمی دهیم تا دلیل قاطعی بر سوء نیت كسی ـ به خصوص یك مسلمان، با سابقه ای مثبت ـ نداریم، او را متهم به آن كنیم. پس نقد ما تنها به محتوای این فیلم معطوف خواهد بود.
به نظر ما در مضمون این فیلم از دو منظر می توان نگریست: یكی بررسی مضمون ذهنی و عقلانی ای كه فیلم در صدد تعلیم و تفهیم آن است، و دیگری مضمون عاطفی ای كه این فیلم با خود دارد. بحث در هر یك از این دو منظر را به طور جداگانه پی می گیریم.
اما در مضمون عقلانی و ذهنی فیلم باید گفت: این فیلم از این دیدگاه، هم نقاط مثبت و هم نقاط منفی ای دارد.
بعضی از نقاط مثبت این فیلم در این دیدگاه از قرار ذیل است:
1. هر جا در این فیلم نشانی از روحانیت واقعی هست(یكی روحانی در بیمارستان، و یكی پسركی كه با نگاه های معنادار و مشكوك در چند پلان نیمه و آخر فیلم ظاهر شد)، تلقی مثبت و قابل احترامی را القاء می كند؛ كما این كه تأثیر مثبت كلام آنان را در هدایت انسانهای خطاكار گوشزد می نماید.
2. نشان دادن اعتماد و احترام عمومی نسبت به روحانیت، و تذكر به این كه مردم نباید ساده اندیش باشند، و به هر كس تظاهر به دین و علم می كند اعتماد كنند؛ بلكه باید مواظب روحانی نماها هم باشند.
توجه به لزوم تفكیك بین روحانی و روحانی نما امری است كه باید انجام شود. بالاخره هستند كسانی كه در لباس روحانیت به وظائف خود عمل نمی كنند.
مرحوم امام خمینی، بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی، در یكی از سخنرانیهای خود متذكر این نكته شده اند كه مردم نباید خطای یك روحانی را به پای همه روحانیت بنویسند؛ و اگر روحانی ای دزدی كرد نگویند روحانی ای دزدی كرد، بلكه دزدی روحانی شده است. تعلیم این مضمون در قالب یك كار هنری كار بی ارزشی نیست.
3. تذكر به اثرات متفاوت رفتار خشن(رفتار رئیس زندان) و رفتار محترمانه و عطوفانه(رفتار روحانی در بیمارستان) در تربیت انسانها، ولو هر دو به نیت خیر انجام شده باشند.
4. القاء امید به همه، مبنی بر این كه رحمت خدا شامل همه هست، و هر كس در هر شرائطی كه هست، با تصمیم خود می تواند در مسیر قرار بگیرد. این معنا از سوی دیگر می تواند حكایت از وجود فطرت سالم در نوع انسانها داشته باشد، كه می بایست با رجوع به آن راه هدایت خود را بیابند. همان كه در مورد شخصیت اول فیلم اتفاق افتاد.
5. اشاره به انتظارات مردم از روحانیت، مبنی بر این كه با آنان نشست و برخاست داشته باشد، و علاوه بر توجه به ذهنیت جوانان، به نیازهای مردم و امور خیر توجه كند.
6. یادآوری عمق اعتقادات دینی در میان مردم، كه حتی خلافكار فیلم، در ماه محرم و صفر دزدی نمی كند؛ حتی آن كس كه در عصبانیت ناشی از بدرفتاری مسئول زندان، ممكن است كفر هم بگوید!(اشاره به آنچه رضا در بیمارستان گفت كه بهشت و جهنم ....)
7. یادآوری تقدس لباس روحانیت و این كه این لباس مال هر كس نیست، و این لباس می باید انسان را متحول كند(این مضمون جمله ای است كه رضا در یكی از پلانهای فیلم گفت.
اما بعضی از نقاط ضعفی را، كه فیلم در مضمون و محتوای مفهومی خود داشت، می توان این چنین برشمرد:
1. القای این معنا كه مردم متدین و مسجدی اكثرا ـ به جز یك نفر كه از ابتدا در اصالت رضا شك كرد ـ مردمی ساده و احمقند. مضمون و محتوای فیلم، به خلاف آنچه گفته می شود، بیش از آن كه بتواند متهم به اهانت به روحانیون باشد، اهانت به مردم كرده است.
2. القای نوعی مسامحه و تساهل در قبح گناه، در بسیاری از قطعات فیلم وجود دارد؛ و حتی گاه رمز توجه و اقبال مردم به دین را همین امر نشان می دهد؛ حتی آنگاه كه رضا در انتهای فیلم متحول شده است، باز هم به زن جوان در مسجد دست تكان می دهد!
این مضمون شاید، در بعضی لایه های آن، به دید روانشناختی اجتماعی، و برای آن كه بزرگترها از آن پند بگیرند، و بیش از پیش جلوه های رحمت دین را به جوانان نشان دهند، درست به نظر برسد، ولی القای آن به جوانان جز به جرأت دادن آنان به گناه نمی انجامد. هر آنچه هست، گفتنی ـ آن هم در قالب یك فیلم عمومی ـ نیست. البته نگارنده معتقد است تساهل فیلم ـ ولو مورد نقد هم باشد ـ ترویج نوعی پلورالیسم نیست. باید دانست كه هر تساهلی در دین، پلورالیسم دینی نیست.
3. القاء بعضی انتظارات غیر واقعی و ناصحیح از روحانیت، مثل این كه روحانی شغلی برای امرار معاش داشته باشد(آنچنانكه روحانی واقعی فیلم ـ روحانی در بیمارستان ـ چنین بود). این در دنیای جدید كه مسئولیتها سنگین تر و محدوده كارها گسترده تر شده است ـ و به همین خاطر همه امور به سوی تخصصی شدن می رود ـ امری غیرممكن و ناكارا است. ایجاد توقع بیجا، خود، بدآموزی است.
4. در بعضی از سكانسهای فیلم سخن یا حركتی انجام شد كه معنای درستی دربرنداشت. مثلا آنجا كه رضا می گوید: "به روحانیت توهین نكن، به خصوص اگر بچه دروازه غار باشد" آیا القاء این معنا نیست كه حرمت روحانیت نه به جهات معنوی آن است؟!
و یا انجا كه رضا به آن دو جوان می گوید من به نمایندگی از خدا به شما اجازه می دهم!(نقل به مضمون)، آیا القای غلط این مفهوم نیست كه روحانیون خود را نماینده خدا در روی زمین می دانند؟! و متأسفانه از این موارد در فیلم كم نیست.
از بررسی اجمالی مضمون و محتوای تعلیمی و عقلانی فیلم كه بگذریم، این فیلم از نظر مضمون و تأثیر عاطفی ای كه دارد دارای نقائص جدی است.
در ابتدای این بخش كلام لازم است یادآور شویم كه البته در تحلیل این فیلم به این توجه داریم كه خطاهای فیلم از یك روحانی واقعی سرنمی زند، بلكه یك دزد چنین می كند! و این نكته بعضی از محتوای فیلم را از نظر مضمون عقلانی تبرئه می كند، ولی احیانا تأثیر عاطفی سوئی كه در ارتباط با معارف دین و حرمت روحانیت دارد، قابل انكار نیست؛ امری كه در این بخش بدان خواهیم پرداخت.
به نظر نگارنده این فیلم در شرائط اجتماعی امروز جامعه ما، كه فی الجمله بر همه معلوم است، تأثیر بالفعلی كه می گذارد، تأكیدی بیش از حد واقعی و لازم آن بر وجود ناخالصی هایی است كه در لباس روحانیت وجود دارد. این افراط می تواند القای افراطی بی اعتمادی به روحانیون باشد، و حتی مستمسك عده ای برای این قطع ارتباط گردد.
توضیح مطلب آن كه كار یك هنرمند متعهد تنها القای چند مفهوم ذهنی نیست، كه این بیشتر كار كتاب و مقاله است. هنرمند با عاطفه سر و كار دارد، و به كمك آن مضمون و پیام كتابها و مقالات را به شكل یك احساس عمومی و بالفعل درمی آورد. به همین سبب هنرمند متعهد نمی تواند تنها در عالم فرض و خیال سیر كند، و بر اساس مضمونی صرفا ذهنی، فیلم بسازد، كه در حقیقت یك فرض غیر واقعی را به عنوان واقع جلوه گر ساخته است؛ و این خود نوعی فریب عمومی است.
این تبدیل خیال به احساس واقع، تا حدی است كه فیلم دراكولا می تواند هر شبحی را برای بیننده به موجودی ترسناك تبدیل كند، و اثر روانی خود را تا مدتها داشته باشد، ولو همه می دانند دراكولا وجود خارجی ندارد.
بر این اساس، مضمونی كه یك هنرمند در صدد القای آن است نباید بیش از حد واقعی آن پر رنگ و یا كم رنگ باشد، كه می تواند اثرات سوء اجتماعی داشته باشد؛ خصوصا در شرائطی كه جامعه خود دچار افراط در این زمینه هست، یا آمادگی آن را دارد.
پیام این فیلم به عنوان تذكر بر امری كه هر لحظه ممكن است خطرآفرین باشد، غلط نیست؛ ولی با توجه به شرائط اجتماعی موجود، احساساتی ایجاد می كند كه بیش از حدی است كه می بایست باشد.
حاصل كلام آن كه هنرمندان سازنده فیلم مارمولك به تأثیرات عاطفی فیلم ـ كه البته وظیفه مهم كار هنرمند متعهد همین است ـ توجه كافی نداشته اند.
به اعتقاد نگارنده موضعی هم از سوی بسیاری از متدینین و روحانیون بر علیه این فیلم گرفته شده، از این نقیصه فیلم متأثر است.
برای شما آرزوی موفقیت و بهروزی داریم.
مشاوره مذهبی ـ قم.