پرسش

در مواجه با ماركسیستها ودیگرمادی گرایان
كه مدعی تناقض گوئی قران در باره جبر و اختبار می باشند چه جوابی داریم

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
واقع امر آن است كه كسانی كه از بعضی آیات قرآن توهم جبر می كنند، به درستی معنای آن آیات را درنیافته اند.
اینها تصور می كنند كه آیاتی، مثل "یضل من یشاء و یهدی من یشاء" و یا "ما رمیت إذ رمیت ولكن الله رمی"، به این معنا است كه اراده ذات حق مستقیما شامل جمیع حوادث است، و هر حادثه ای كه فرض شود، مستقیماً صادر از ذات باری است، و هیچ چیز دیگری در وجود این حادثه دخیل نیست.
در صورتی كه منظور از این آیات این است كه قدرت از آن خدا است و او است كه به هر كه بخواهد آن را عطا می كند. این قدرت است كه امكان اختیار به انسان می دهد. پس دادن قدرت به معنای جبر در عمل نیست، بلكه به این معنا است كه توانایی های ما از خدا است.
هدایت و اضلال نیز چنین است؛ اوست كه قوه ادراك و فهم به كسی اعطا كرده كه بتواند به كار گیرد، و بفهمد و هدایت شود؛ كما این كه انسان می تواند از این قدرت خود استفاده نكند، و در ضلالت بماند. لذا در كنار آن آیات می فرماید: «فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیكفر» یعنی هر كس بخواهد ایمان آورد و هر كس بخواهد كافر شود.(كهف/29)
البته خداوند گاهی هم این توان را از انسانی می گیرد، و امكان نجات را از كسی سلب می كند؛ كما این كه گاه انسانی را بدون آن كه خود نقشی دراشته باشد از گناه بازمی دارد. ولی باید دانست كه در این موارد هم، اضلال خدا به كیفر كفر و یا ظلم و یا فسق فاحشی است كه خود انسان به اراده و خواسته خود مرتكب شده است. به تعبیر دیگر، این اراده الهی، نتیجه و اثر عملی است كه انسان به اختیار خود انجام داده است؛ و چون این تأثیر از ناحیه خداست، به او نسبت داده می شود؛ چنانچه می فرماید: «یضل به كثیراً ویهدی به كثیراً وما یضل به إلا الفاسقین»(بقره/26) و «ویضلّ الله الظالمین»(ابراهیم/27) و «كذلك یضل الله الكافرین»(غافر/74) و «كذلك یضل الله من هو مسرف مرتاب»(غافر/34)
در نقطه مقابل، هدایت خدا به پاداش كوششهای خاص انسان، گاه تضمین شده است: «والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»(عنكبوت/69) این هدایت، هدایت تكوینی است، والا هدایت تشریعی برای همه هست.
قول شیعه كه قائل به امر بین الامرین است، و به تصریح روایات اهل بیت، نه جبر را قبول دارد و نه تفویض را، به معنایی كه گذشت تفسیر می شود. این راه میانه ای بین جبر مطلق و اختیار مطلق است.
در پایان قابل توجه است كه غالب مادیین طرفدار عقیده جبر هستند و هر گونه اختیار و آزادی را در مقابل عوامل مادی محیط و جبر تاریخ منتفی می دانند. مادیین كوشش می كنند كه انسان را صددرصد محكوم طبیعت و مقهور عوامل و قوانین طبیعت جلوه دهند، و او را در تمام افعال و آثار و افكار و انتخاب خط مشی و راه و روش و مسلك و عمل، تابع وضع مخصوص محیط مادی بدانند.
مطالعه كتب ذیل برای تحقیق و مطالعه مسئله فوق مفید خواهد بود:
1. پاورقی های استاد شهید مطهری بر كتاب روش رئالیسم، ج3.
2. آموزش عقاید، ج1، استاد مصباح یزدی.
3. عقاید اسلامی، ج1، آیت الله جعفر سبحانی.
4. معارف اسلامی، ج1و2، جمعی از نویسندگان، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه ها.
موفق باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.