پرسش

به نام خدا با عرض سلام ؛ انسان هنگامی كه به چیزی فكر می‌كند آن چیز را در ذهن خود مجسم می‌كند . پس ما در نماز چگونه فكر و ذهنمان ار متوجه خدا كنیم و اصولاً چه تصویری از خدا در ذهنمان داشته باشیم ؟ منظور حضور قلب در نماز است . لطفاً منابعی را در این مورد معرفی كنید ضمن این كه جواب سؤال را می‌فرمائید . با تشكر .

پاسخ

با سلام و تحیت!
از نظر متكلمان اسلامی و اندیشمندان و فلاسفه دین در غرب، به طور كلی تصویر ذهنی جامع از خدا برای انسان قابل تحصیل نیست.
"عنقا شكار كس نشود، دام بازگیر"
اصولاً علو و عظمت خداوند به همین معنا است.
یكی از فیلسوفان معاصر می‌گوید: خدای متعال را نمی‌توان تعریف كرد؛ هیچ تصوری هم نمی‌توان از او داشت و او را در قالب هیچ یك از مقولات نمی‌توان گنجانید، چرا كه او نه كیفیت است و نه كمیت.(خدا و انسان در فلسفه یاسپرس، دكتر عبدالله نصری، ص296)
متكلمان اسلامی نیز عقیده دارند كه خداوند وجود صرف است و هیچ گونه حدّی ندارد و از جمیع تعیّنات ماهوی مبرّی است.
"به كنه دانشش خرد برد پی اگر رسد خسی به قعر دریا"
در آیات قرانی نیز به این مسئله اشاره شده است. «لایحیطون به علما»(طه/110)
در روایات اسلامی هم تفكر در ذات خدا ممنوع است. البته عقل بشری، قادر است اوصاف و اسماء خداوند را درك كند، زیرا خود نمونه‌ای از آن كمالات را سراغ دارد. مانند صفاتی چون رحمت، مغفرت، قدرت و … ـ كه مصداق برتر این صفات در انسانهای كامل ـ یعنی معصومین ـ ظهور و نمود پیدا می‌كند.
منتها به دلیل تفاوت درجه مصداق این صفات میان انسان و خداوند، به سبب تشبیه بین آنان كه طبیعت لذهن بشری است، شائبه نقص در صفات خداوند به وجود می‌آید كه ما به كمك صفات سلبی نقصان فهم خود را نسبت به اوصاف و اسماء الهی جبران و رفع می‌كنیم.
بنابراین در نماز تصوری كه از خداوند می‌توان داشت، محدود به شناخت صفاتی می‌گردد كه در بخش‌های مختلف نماز(حمد، سوره و …) به آن اشاره می‌شود. این صفات آینه‌های محدودی است كه یك نوع تصور ذهنی را از خداوند برای ما ایجاد می‌كند.
حضور قلب هم به این معناست كه قلب متوجه باشد كه او در حضور خدا ایستاده است ـ با همان تصوری كه از خدا دارد ـ و همین احساس حضور در برابر ذات ذوالجلال او را از پرداختن ذهن به غیر او بازداشته، و او را به رعایت كامل آداب حضور در برابر خدا ملزم می‌كند؛ آدابی مانند خصوع، خشوع، آگاهی به معانی الفاظ و اذكار نماز و...
البته درك كامل خدا اگر چه از طریق فكر و ذهن قابل دسترسی نیست، لیكن انسان می‌تواند از طریق قلب و شهود به فیض حضور و لقاء الهی نائل گردد، و عبادات و اعمال صالح در كنار تفكر می‌تواند مقدمه‌ای برای دستیابی به آن شهود باشد.
برای كسب آگاهی‌های بیشتر در مورد حضور قلب می‌توانید به منابع زیر مراجعه فرمائید :
1 ـ اسرار الصلوة، حاج میرزا جواد ملكی تبریزی.
2 ـ طهارت روح، مرحوم شهید مطهری.
3 ـ اسرار الصلوة،‌ حضرت امام خمینی(ره).
4 ـ صلوةالخاشعین ، مرحوم آیت الله دستغیب.
5 ـ رساله لقاءالله، حاج میرزا جواد ملكی تبریزی.
ضمناً كد 13143 از مجموعه تازه‌های پرسش و پاسخ راه‌های علمی برای حضور قلب در نماز را بازگو می‌كند.
كامروا باشید.