پرسش

چرا با اینكه خدا بر خود واجب كرده كه روزی بندگان را بدهد در جهان افرادی از گرسنگی می میرند.
- دبیرستان

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست گرامی!
اجمال مطلب این است كه آیاتی كه ناظر به روزی رسانی خداوند دارند نمی گویند شما، ولو دست روی دست بگذارید، روزیتان می رسد، بلكه می گوید لازم نیست حرص معاش داشته باشید، بلكه شما در حد متعارف تلاش كنید و به وظیفه عمل كنید، در حد لازم معاش خواهید داشت.
توضیح این كه رازقیت صفت فعل خدای سبحان است یعنی در نسبت با خلق است كه خداوند به چنین صفتی آراسته می شود. وقتی خدای متعال بخواهد كاری را در بین خلایق و آفریده های خویش انجام دهد از مجرای قواعد و نوامیسی كه خود بر خلاف حاكم كرده است آن كار را انجام می دهد. از مهمترین آن قواعد، قاعده سبب و مسبب است كه در حدیث تصریح شده است كه "ان الله یأبی ان یُجری الأمور الا بأسبابها" یعنی خداوند إبا دارد كه امور را مگر از طریق اسباب خود اجراء نماید؛ یعنی هرگز جز به اسباب عمل نمی كند.
رزق نیز تابع این قاعده است. نه فرزندانی كه زنده می مانند مستقیماً و بدون واسطه اسباب از خدا رزق می گیرند، و نه آنهایی كه احیانا خود را به هلاكت می انداختند خداوند مانعشان شده است.
بر این اساس این آیه را باید در كنار آیات و قواعد دیگر معنا كرد؛ مثلا در كنار«لاتلقوا بأیدیكم إلی التهلكة» یعنی خود را با دست خود به هلاكت نیاندازید.
اگر كسی خود را در خانه حبس كرد تا از گرسنگی بمیرد آیا به رزاقیت خداوند آسیبی می رسد و با آن مغایرت دارد؟!
اما تحلیل گرسنگی برخی از مردم، كه حتی به كشته شدن بسیاری می انجامد، در حالی كه ظاهرا از مصادیق "خود به هلاكت انداختن" هم نیست چگونه می شود؟! پاسخ این است كه در واقع این هم از مصادیق همان آیه ای است كه شاید مد نظر شما بوده یعنی "كشته شدن از ترس فقر و نداری"!
به این بیان كه گاهی در مناسباتی بسیط و ساده ـ مثل آنچه در شبه جزیره عربستان در زمان نزول قرآن جاری بود ـ پدرانی از ترس نان نداشتن بچه های خود را می كشتند، و گاهی در مناسباتی پیچیده و بزرگ شده ـ مثل جهانی كه ما در آن زندگی می كنیم ـ فرعون هایی برای سود بیشتر و ترس از ورشكستگی اقتصادی و ركود بازار و ...(یعنی همان "خشیة إملاق") هزاران تن مواد غذایی مثل لاكتوز، گندم و ... را در دریا می ریزند، اما آن را به بیچارگان و گرسنگان نمی دهند، و از سوی دیگر با سلطه و استعمار خود همه منابع اولیه و معادن گرانقیمت آنها را تاراج می كنند و بدین گونه باعث كشته شدن انسان ها از گرسنگی می شوند.
قرآن در باره اینان می فرماید: «إذا تولی فی الأرض سعی فی خرابها ویهلك الحرث والنسل» یعنی اینها وقتی متولی زمین می شود در خرابی آن می كوشند و موجب هلاكت حرث(كشاورزی) و نسل ها می شوند.
ببینید علی رغم قاعده رزاق بدون خداوند برای همه، عالم اسباب به گونه ای است كه انسان هایی با تسلط ظالمانه خود می توانند موجب هلاكت نسل ها شوند.
كنار هم آوردن حرث و نسل لطیفه ای دارد كه به این بحث بسیار مربوط است، كأنه قرآن می خواهد بگوید هلاك نسل ها هم در گرو هلاك حرث است. آفریقای امروز اگر چنین است كه منابعش تاراج شده و حرث كشاورزی در آن از بین رفته، و موجب كشته شدن كودكانش می شود، همیشه این گونه نبوده است. حتی به حسب تحقیقات تاریخی و باستانشناختی، در آفریقا تمدن های باشكوهی وجود داشته است، و از زمانی كه پای استعمار و دولت های دست نشانده در آنجا باز شده به فلاكت افتاده است.
در چنین مواردی برای آن كه نظام تسبیب رزق انسانها را فراهم كند، باید تلاش كرد. یك تلاش مبارزه با ظلم است؛ و این قاعده دیگر الهی است كه «إن الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم» یعنی خداوند مقدرات قوم و ملتی را عوض نمی كند مگر این كه خودشان تغییر كنند و اراده تغییر نمایید.
به تعریف مستضعف در قرآن توجه كنید. قرآن مستضعف را «لایستطعون حیلة ولایهتدون سبیلا» معرفی می كند، یعنی مستضعف كسی است كه استطاعت و قدرتی برای حایل سازی بین خود و آنچه از زمانه و مناسبات آن به سرش می آورد، ندارد و راه دیگری را هم نمی شناسد.
آری مناسبات غلط اجتماعی، كه به شكاف فقیر و غنی، نظام طبقاتی و آپارتاید و ... می انجامد، و همه به سوء اختیار بشر، بر سر بشر و امت ها می آید عواقب و عوارضی دارد كه به شكل شخصی نمی توان آنها را از بین برد؛ باید با حركتی اجتماعی و جهانی مبارزه كرد.
درباره تمدن غرب و اسراف و تبذیر آن و نقش این تمدن در عقب ماندگی ملت های دیگر كتاب های نگارش شده است كه قابل مطالعه است از جلمه كتاب "توسعه و مبانی تمدن غرب" شیهد سید مرتضی آوینی را حتما مطالعه كنید.
با التماس دعا.
موسسه ذكر ـ قم.
باستانی.