نظرسنجیها - محمد
فاضلی- من در این نوشته تنها بر آنم که نشان دهم استفاده ابزاری از
نظرسنجیها و دروغگویی در قالب نتایج نظرسنجی، یکی از علل بیاعتمادی
جامعه و نخبگان به نتایج اینگونه پژوهشهای اجتماعی است.
محمد
فاضلی*- سالهاست که پیمایشهای اجتماعی و نظرسنجیها در ایران - علیرغم
دقت بالایی که دارند - در معرض تردید و تشکیک هستند. دلایل متعددی برای
تشکیک در دقت نظرسنجیها وجود دارد که اکنون جایی برای بحث درباره آنها
نیست. من در این نوشته تنها بر آنم که نشان دهم استفاده ابزاری از
نظرسنجیها و دروغگویی در قالب نتایج نظرسنجی، یکی از علل بیاعتمادی
جامعه و نخبگان به نتایج اینگونه پژوهشهای اجتماعی است. تلاش میکنم تا
یکی از بارزترین جلوههای سوءاستفاده از عنوان نظرسنجی را آشکار سازم و از
سویی دیگر نشان دهم که اگر دقت، شایستگی و دانش کافی در میان باشد،
میتوان دادههای درست و نادرست را تشخیص داد.
پایگاه اینترنتی رجانیوز روز سهشنبه 26 فروردین در مطلبی (http://www.rajanews.com/detail.asp?id=27205) مینویسد «براساس نتایج آخرین نظرسنجی انجام شده در 30 استان کشور، احمدینژاد با 63 درصد فاصله زیادی با 2 کاندیدای اصلی دیگر یعنی مهدی کروبی و میرحسین موسوی دارد. همچنین کروبی با اختصاص 12،7 درصد آراء از میرحسین موسوی با 8،4 درصد پیشی گرفته است.» رجانیوز در ادامه آورده است:
به گزارش رجانیوز، بر اساس نظرسنجی صورت گرفته از سوی یک مرکز معتبر اطلاعرسانی در 30 استان کشور با جمع نمونه 4500 نفر از هموطنان در مورد انتخابات
ریاست جمهوری دهم در تاریخ های 17 لغایت 23 فروردین ماه 88، 65.3
درصد از تصمیم خود مبنی بر شرکت در انتخابات و 34،7 نفر از عدم شرکت در انتخابات سخن به میان آوردند.
در ادامه ارائه اطلاعات این نظرسنجی، رجانیوز بعد از برشمردن ترکیب آراء میرحسین موسوی و مهدی کروبی در چند استان مینویسد:
بیشترین آرای محسن رضایی نیز در استان خوزستان با 64 درصد و در استان تهران 17،3 درصد است. بر اساس یافتههای این نظرسنجی، 62 درصد از پاسخگویان مرد و 38 درصد از آنان را زنان تشکیل دادهاند. در این میان، 64،3 درصد کمتر از 45 سال سن دارند، 27 درصد در گروه سنی 45 تا 55 سال و 13،7 درصد نیز بالاتر از 56 سال سن بودهاند.
ترکیب تحصیلی پاسخگویان: 67 درصد پاسخگویان دارای تحصیلات دانشگاهی (لیسانس، فوق لیسانس و دکترا) 24،3 درصد پاسخگویان دیپلم، و 8،7 درصد پاسخگویان کمتر از دیپلم
حال بر اساس همین دادههای
ارائه شده میتوان داوری درباره صحت و سقم این نظرسنجی را آغاز کرد. قبل
از شروع یادآوری میکنم که رجانیوز تأکید دارد این نظرسنجی از سوی «یک
مرکز معتبر اطلاعرسانی» انجام شده است.
در دنیایی که شفافیت - واژه
مورد تأکید دولت نهم - ملاک باشد، نام مرکز معتبری را که نظرسنجی انجام
داده است ذکر میکنند تا خواننده بتواند درباره میزان اعتبار این مرکز
داوری کند. اما اگر دستی در کار نظرسنجی داشته باشید، خیلی زود متوجه
میشوید که اساسا این نظرسنجی انجام نشده و این خبر یک دروغ محض است، یا
آنکه اعتبار نظرسنجی به کل مخدوش است و این دادهها پشیزی ارزش ندارند.
اول، بخش مهمی از اعتبار هر
پژوهش پیمایشی و به تبع آن نظرسنجی، بر معرف بودن نمونه افرادی که به
پرسشنامهها پاسخ دادهاند استوار است. نمونهای که رجانیوز مدعی بررسی آن
است به دلایل زیر معرف نیست:
- 1. سادهترین شرط معرف بودن نمونه آن است که نسبت جنسی در
آن رعایت شده باشد. معمولا در نظرسنجیها نسبت جنسی را 50 درصد مرد و 50
درصد زن در نظر میگیرند و با توجه به شرایط نمونهگیری گاه تا 1 درصد از
یکی از دو جنس کاسته شده و به دیگری افزوده میشود. حال دقت کنید که نسبت
جنسی در نظرسنجی ادعا شده، 62 به 38 درصد است. دو پاسخ برای این نسبت
بیشتر متصور نیست: یا اساسا نظرسنجی انجام نشده و صرفا عددسازی شده که در
این صورت خالق این عددسازی، دروغگوی تازهکاری است که دانش و تجربه
نظرسنجی را حتی در حد یک لیسانس علوم اجتماعی که دو واحد روش تحقیق خوانده
باشد نداشته است و بنابراین حتی رعایت نسبت جنسی در نمونه را نیز
نمیدانسته است. یا آنکه مؤسسه انجام دهنده آنقدر فاقد صلاحیت و
بیاعتبار بوده است که در این صورت دادهها ارزش توجه ندارند.
- 2. بخش مهمی از اعتبار و معرف بودن هر نمونه به تعداد نمونه
بستگی دارد. کارشناسان نظرسنجیها میدانند که حداقل نمونه لازم برای
داشتن یک برآورد قابل اطمینان از گرایشهای انتخاباتی در شهر تهران بین
1500 تا 2000 نمونه است. این رقم برای مراکز استانها نیز بین 300 تا 1000
نمونه بسته به جمعیت مراکز استانها متغیر است. به عبارتی حداقل نمونه
لازم بدون احتساب تهران برای داشتن یک برآورد مطمئن، 10000 نمونه برای 29
استان کشور است. که با احتساب تهران، حداقل 12000 نمونه برای داشتن برآورد
مناسب از وضعیت آراء کاندیداها در کشور ضروری است. حال توجه کنید که نمونه
بررسی شده (به فرض که اصلا بررسیای در کار باشد) فقط 4500 نمونه است.
شاید از این به بعد به جای فرمول کوکران و چارچوبهای نمونهگیری معمول که
رقم 12000 را تولید میکنند، بتوان از «فرمول رجانیوز» استفاده کرد که
نمونه را کاهش داده و از هزینه پژوهش میکاهد.
- 3. رجانیوز ترکیب تحصیلی پاسخگویان را شامل 67 درصد
تحصیلکرده دانشگاهی، 24.3 درصد دارای مدرک دیپلم و 8.7 درصد زیر دیپلم
معرفی میکند. یک تحقیق ملی در سال 1384 نشان میدهد که ترکیب سطح تحصیلات
در ایران به این صورت است: بیسواد (7.2 درصد)، در حد خواندن و نوشتن
(17.1%) راهنمایی-سیکل (14.5%)، دبیرستان، دیپلم، پیشدانشگاهی (36.5%)،
فوقدیپلم، لیسانس، مقدمات حوزوی، سطح یک و دو حوزوی (22.9%)، و
فوقلیسانس، دکتری و سطوح عالی حوزوی (1.8%). مشاهده میشود که کل
دارندگان مدارک فوقدیپلم به بالا با احتساب حوزویان به عنوان دارندگان
مدارک دانشگاهی، فقط 24.7 درصد جامعه ایران را تشکیل میدهند. از سوی دیگر
کل دارندگان مدارک زیر دیپلم نیز 38.8 درصد هستند. حال آنکه نظرسنجی
رجانیوز این دو رقم را به ترتیب 67 و 8.7 درصد اعلام میکند.
- 4. همین ارقام برای یقین کردن درخصوص این دو فرضیه که اساسا
نظرسنجی انجام نشده و نظرسازی صورت گرفته یا آنکه مؤسسه اطلاعرسانی
مذکور صلاحیت و کفایت نداشته است کافی است. از این نیز بگذریم که نویسنده
رجانیوز حتی نمیدانسته است که مؤسسات تحقیقاتی و مطالعات اجتماعی کار
نظرسنجی انجام میدهند و مؤسسات اطلاعرسانی معمولا چنین کارهایی نمیکنند
چون اساسا تخصص و شایستگی این گونه پژوهشها را ندارند.