مقدمه
سال‌های مدیدی است كه لكنت زبان مورد توجه متخصصین بوده و در زمینه‌های شناخت و سبب‌شناسی و درمان آن تحقیقات زیادی انجام گرفته است. لكنت زبان نوعی اختلال گفتار است كه آن را تحت عنوان اختلالات ناروانی گفتار و یا به عبارتی روان نبودن گفتار مطرح نموده‌اند. مشكل عمده‌ای كه در لكنت زبان وجود دارد عدم توانایی برقراری ارتباط به شكل آسان، با سرعت مناسب، و به طور پیوسته می‌باشد. در نتیجه شخص نمی‌تواند در انتقال پیام موفق باشد.
تعریف
تعاریف زیادی از لكنت زبان ارائه شده است. در چهارمین چاپ راهنمای آماری و تشخیصی بیماری‌های ذهنی لكنت به این صورت تعریف شده است: “لكنت زبان آشفتگی و اختلال در روانی گفتار و برنامه‌ریزی آن می‌باشد بطوریكه برای سن شخص نامناسب می‌باشد و شامل یك یا چند مورد از این علائم است: تكرار صداها، كشش صداها، به‌میان‌اندازی، مكث درون واژه‌ها، جایگزین كردن واژه‌ها به‌منظور جلوگیری از امتداد، قفل و گیرهای قابل شنیدن یا غیر قابل شنیدن (ناملفوظ)”. لكنت مزمن ممكن است با علائم فیزیكی شنیداری یا دیداری مانند حركات چشم، شكلك و یا اطناب زبانی همراه باشد . زمان ظهور و شدت لكنت بر حسب موقعیت تغییر می‌كند و متفاوت است و می‌توان آن را با توجه به موقعیت ارتباطی و كلمات بیان شده تا حدی پیش‌بینی كرد.
اپیدمیولوژی
میزان شیوع لكنت در جمعیت كلی حدود 1% می‌باشد. اما میزان بروز آن را نزدیك به 3% تخمین زده‌اند. لكنت معمولاً در بین كودكان خردسال بیشتر شایع است و در سنین بالاتر و بزرگسالان معمولاً رفع شده است. 50 تا 80% از كودكان مبتلا به لكنت به‌طور خود‌بخودی بهبود می‌یابند. در برابر هر 3 یا 4 پسر مبتلا به لكنت یك دختر مبتلا وجود دارد. یعنی 4/3 افراد مبتلا جنس مذكر و 4/1 آن را مؤنث تشكیل می‌دهد. بیماری معمولاً در خانواده‌هایی كه در آنها كودك مبتلا یا افراد مبتلا وجود داشته است بیشتر ظهور می‌كند.
سبب‌شناسی
علت دقیق لكنت زبان هنوز به‌طور دقیق و بدرستی شناخته نشده است. اما در این مورد نظریات و فرضیات مختلفی ارائه شده است. مهمترین نظریات به‌شرح زیر است: ( كاپلان و دیگران، 1994، ص1906)
1) مدل‌های روانزادی
مدل روانزادی یكی از مدل‌های اولیه سبب‌شناسی لكنت‌زبان است. در گذشته چنین فرض می‌شد كه لكنت به‌عنوان پاسخی در مقابل تعارضات، ترس، و یا نوروز (اختلال عصبی) ایجاد میشود. اما داده‌های تجربی این امر را ثابت نمی‌كنند. در واقع هیچ شاهدی مبتنی بر اینكه تعارضات یا اضطراب سبب اصلی لكنت باشد وجود ندارد. همچنین هیچ مدركی مبنی بر اینكه افراد مبتلا به لكنت بیش از افراد مبتلا به اختلالات دیگر گفتار دارای مشكلات روانی و عصبی باشند وجود ندارد. با این وجود عواملی مانند اضطراب و فشار روانی به‌نوعی تشدید كننده ناروانی‌های فرد مبتلا می‌باشند و لكنت زبان ممكن است در موقعیات تنش‌زا وخیم‌تر شود.
2) مدل‌های یادگیری
نظریات یادگیری كه در مورد علت لكنت زبان بیان شده‌اند عبارتند از: نظریه سمانتوژنیك و نظریه شرطی‌سازی سنتی . در نظریه اول اعتقاد بر این است كه لكنت در اصل یك پاسخ اكتسابی به ناروانی‌های طبیعی كودك می‌باشد و در واقع در صورتی‌كه به ناروانی‌های دوران كودكی برچسب لكنت زده شود لكنت رشد می‌یابد. جانسون (1953-1955) متوجه شد كه لكنت در اثر انتقاد بیجای والدین به‌وجود می‌آید اگر در مورد ناروانی‌ها چیزی گفته نشود خودبه‌خود از بین می‌رود و درصورتی‌كه به آن توجه بیش از حد شود تثبیت شده و به لكنت زبان تبدیل می‌شوند. بر اساس این مدل یك روش درمانی به‌وجود آمده كه در آن به بیمار كمك می‌كنند تا آسانتر لكنت كند . مدل دیگر كه بر شرطی‌سازی سنتی تأكید می‌كند معتقد است كه لكنت با توجه به عوامل محیطی شرطی میشود.
3) مدل‌های ارگانیكی
در این مدل‌ها تأكید بر این امر است كه لكنت زبان بر اثر سمت‌گیری ناقص مغز یا برتری مغزی نابهنجار به‌وجود آمده است. در واقع زیاد بودن تعداد افراد چپ دست و دو دستی‌ها در میان افراد مبتلا به لكنت زبان همچنین كنش ضعیف این افراد در آزمون‌های شنود دو گوشی تأییدی است بر این مدل. البته این پدیده‌ها در تمام موارد دیده نمی‌شود و نمی‌توان آنها را به همه افراد تعمیم داد. نظریه تسلط مغزی نابهنجار بر پایه این اصل استوار است كه در لكنت زبان بین دو نیمه مغز جهت كنترل كاركردهای زبانی كشش وجود دارد. تفاوت‌های جنسی چشمگیر در لكنت زبان و مطالعه دوقلوها نیز نشان می‌دهد كه لكنت زبان تا چه حدی دارای پایه ژنتیكی می‌باشد. به هر حال مدل‌های ارگانیكی به دلیل كم بودن مطالعاتی كه روی مغز افراد مبتلا به لكنت انجام گرفته پیشرفت چندانی نكرده است.
4) مدل‌های سایبرنتیك
در این مدل گفتار به‌عنوان یك فرآیند قلمداد میشود كه جهت تنظیم و كنترل به یك پس‌نورد یا فیدبك مناسب بستگی دارد و لكنت زبان در نتیجه اختلال یا از هم‌گسیختگی در حلقه پس‌نورد به‌وجود می‌آید. افراد مبتلا به لكنت زبان در فیدبك شنوایی دچار ناپایداری هستند و این ناپایداری سبب بروز مشكلاتی در كنترل علائم خروجی گفتار میشود.
عده‌ای معتقدند كه فرد مبتلا به سیستم فیدبك شنوایی نسبت به سایر فیدبك‌ها اتكای بیشتری دارد. در حقیقت این امر، كه به‌كارگیری نوفه سفید و پس‌نورد شنیداری همراه با تأخیرموجب كاهش لكنت در افراد مبتلا میشود اما در افراد عادی لكنت ایجاد می‌كند، موجب افزایش اعتبار بالقوه این نظریه شده است.
مشخصات بالینی
لكنت زبان معمولاً قبل از سن 12 ماهگی آغاز میشود و در اكثر موارد بین 18 ماهگی و 9 سالگی ظهور می‌یابد. بیشترین موارد آغاز لكنت در دو نقطه سنی 2 تا 5/3 سالگی و 5 تا 7 سالگی است. برخی از افراد مبتلا و البته نه همه آنها دارای مشكلات دیگر گفتار و زبان هستند. از جمله اختلالات واج‌شناسی و اختلال زبان‌بیانی. لكنت به‌صورت ناگهانی و یك‌باره شروع نمی‌شود و معمولاً به‌صورت تدریجی و در طول یك دوره زمانی كه ممكن است هفته‌ها و یا ماه‌ها به‌طول انجامد آغاز می‌گردد. در ابتدا با تكرار هم‌خوان‌های آغازین كلمات، تكرار كلمات آغاز عبارات و كلمات طولانی شروع میشود و شخص تقریباً به‌طور دائم و ثابت در مورد لغات یا عبارات مهم لكنت می‌كند.
آیا مشكلات مغزی می‌تواند سبب بروز لكنت شود؟
گزارش‌هایی از بررسی‌های تصویر برداری از مغز بر این نكته دلالت دارند كه شاید تفاوت‌های ظریفی در ساختار و فعالیت مغزی بعضی بزرگسالان مبتلا با سایر افراد وجود داشته باشد، ولی در حال حاضر دلایل مكتوبی وجود ندارد كه نشان دهد این تفاوت‌ها بر نوع گفتار فرد مؤثر و یا عامل لكنت می‌باشند. مهم آن است كه برای كمك به كودك نیازی نیست كه منتظر به دست آوردن این اطلاعات باشیم، بلكه اكنون نیز می‌توانیم به او كمك كنیم.
آیا لكنت می‌تواند پس از یك حادثة غیر منتظره یا ضربة ناگهانی شروع شود؟
در اغلب موارد شروع لكنت مانند بهبودی آن تدریجی است. لكنت بندرت پس از یك ضربة ناگهانی شروع میشود و اكثر كودكانی‌كه این حوادث یا ضربه‌های غیر منتظره را تجربه می‌كنند به لكنت مبتلا نخواهند شد.
پیش‌آگهی لكنت زبان و سیر آن چگونه است؟
به طور كلی 80-50 درصد تمام كودكان مبتلا به لكنت و بیشتر موارد خفیف به طور خود بخودی بهبود می‌یابند. از میان كودكانی‌كه لكنت زبانشان تا بزرگسالی ادامه می‌یابد، فقط یك سوم موفقیت‌های شغلی و تحصیلی‌شان تحت تأثیر قرار می‌گیرد. البته در سنین دبستان ممكن است كودك دچار اشكال در برقراری ارتباط با همسن و سالان و مشكلات تحصیلی در اثر اجتناب از صحبت كردن در جمع كلاس شود. اگر كودك در محدودة سنین پیش‌دبستانی است و لكنت او به‌تازگی شروع شده، احتمال موفقیت و بهبودی بالاست ولی در كودكان سنین دبستانی كه مدت زیادی است كه دچار اختلال هستند، احتمال كمی وجود دارد كه روانی گفتار به طور كامل به حالت طبیعی برگردد. بنابراین شناسایی و مداخلة زودرس در این اختلال اهمیت زیادی دارد.
آیا باید كودك مبتلا به لكنت را مثل سایر كودكان خود تربیت كنیم؟
تمام قوانین، مسئولیت‌ها، تشویق‌ها و محدودیت‌هایی را كه در مورد سایر كودكان به‌كار می‌برید، برای فرزند مبتلا نیز اجرا كنید. او باید خود را مانند بقیة همسن و سالان خود ببیند با این تفاوت كه فقط گاهی لكنت پیدا می‌كند. البته در مواردی باید دقت بیشتری داشته باشید، گاهی انتظارات خارج از توان از وی داشتن،باعث افزایش فشار و تنش و در نتیجه تشدید لكنت او میشود. در كودكی كه لكنت دارد، اختصاص دادن زمان كافی برای صحبت كردن وی احساس بهتری را در او ایجاد می‌كند و می‌تواند لكنت او را كاهش دهد.
برای كمك به كودك، ما به عنوان والدین چه كارهایی می‌توانیم انجام دهیم؟
1) با آرامش كامل به آنچه كودك می گوید گوش دهید نه به اینكه چگونه می‌گوید.
2) بگذارید خودش حرفش را تمام كند، شما جملة او را كامل نكنید.
3) هنگام صحبت كردن با او تماس چشمی داشته باشید.
4) كودك زمانی‌كه خودش آغاز به صحبت می‌كند، راحت‌تر از زمانی است كه از او سؤالی پرسیده میشود، پس برای اینكه خودبخود سر صحبت را باز كند، با او در مورد فعالیت‌هایی كه به آنها علاقه‌مند است صحبت كنید و در فواصل چند لحظه سكوت كنید تا اگر مطلبی دارد بیان كند.
5) برای پاسخ دادن به سؤال به كودك فشارنیاورید.
6) پس از اینكه صحبتش تمام شد، با آرامش و با به‌كار بردن تعدادی از لغات خودش به او پاسخ دهید.
7) هرگز هنگام صحبت كودك از عباراتی چون ”زودباش، الآن صحبت نكن، كار دارم“ استفاده نكنید.
8) هرگز به او نگویید كه چه كار كند تا لكنت نداشته باشد. عباراتی نظیر” یواش، آهسته،نفس عمیق بكش، آرام‌تر صحبت كن“ از این قبیلند.
9) حداكثر روزی 15 دقیقه را به صحبت آرام با كودك اختصاص دهید. مثلاً برای او كتاب بخوانید.
10) كودك را در فعالیت‌هایی كه به‌خوبی از عهدة آن ها بر می‌آید شركت دهید و توانایی‌های او را تشویق كنید.
11) كودكانی كه لكنت دارند، معمولاً وقتی درگروه قرار می‌گیرند و همراه سایرین مطالبی را بیان می‌كنند یا شعر یا آوازی را از بر می‌خوانند، مشكلی ندارند، این موقعیت‌ها را برای كودك فراهم كنید.
12) كودك را در بهترین شرایط بدنی نگه دارید، بیماری جسمی به احتمال زیاد باعث افزایش لكنت میشود.
كدامیك از مداخلات والدین می‌توانند باعث تشدید لكنت زبان گردند؟
الف) كامل كردن جملات كودك
ب) دستپاچه كردن و واداركردن او به تكمیل جملاتش
ج) قطع كردن نابجای گفتاركودك
د) انتقاد مكررو اصلاح تلفظ صداها و كلمات كودك
و) شتاب‌زدگی در زندگی روزمره
ه) درخواست اینكه در حضور دوستان، بستگان و یا همسایه‌ها چیزی را تعریف كند.
برای درمان لكنت زبان كودكان به چه درمانگرانی باید مراجعه كنیم؟
لكنت و درمان آن یكی از حوزه‌های تخصصی كار گفتاردرمانگران می‌باشد. در مواردی‌كه فشارهای روانی موجود در روابط بین فردی، خانواده و … در تشدید لكنت دخیل هستند، لازم است مشاورة روانشناختی یا روانپزشكی صورت گیرد و در صورت نیاز مداخلات دیگری نظیر روان درمانی فردی،خانواده درمانی و در موارد خاص درمان دارویی نیز صورت گیرد.
آیا دارو درمانی در درمان لكنت كمك كننده است؟
دارو درمانی در درمان خود اختلال تأثیری ندارد، مگر اینكه دارو را در مورد اختلالات همراه با این مشكل كه
روی آن تأثیر منفی می‌گذارند، به‌كار ببریم.
طول مدت برنامة درمانی چقدر است؟
در موارد خفیف بخصوص در كودكان پیش دبستانی تنها چند هفته و در موارد شدید گاهی تا 18 ماه به‌طول می‌انجامد.
