خودم دلم در فاو بود، اما تشریفات ویزا و روادید و مجوز حفاظت و هزار و یک دردسر دیگر ما را به فکه فرستاد. فردا با یک ون می رویم، بسم الله...
راهنما
برخلاف تصورم، یک راهنمای شیک و اتوکشیده با لباس پلنگی و چفیه نو که هنوز آهار دارد و خوب روی گردنش یله نشده، همراهی مان می کند.
«منطقه فکه، از جنوب به چزابه و شهر بستان، از شرق به میشداخ و رقابیه، از شمال غرب به عین خوش و شهر موسیان، از شمال شرق به چنانه، برغازه و سپس به شهر شوش و از غرب به استان العماره عراق منتهی می شود. طول و عرض جغرافیایی منطقه عمومی فکه از ۳۱ درجه و ۵۴ دقیقه شمالی...» یکهو یکی از همراهانمان سرش را از پنجره بیرون می کند و هر چه خورده، پس می دهد به جاده پر دست انداز خاکی. همه چرخیده اند و یکی شانه هایش را می مالد و آن یکی دارد از کلمن برایش آب معدنی می آورد. راهنما هم همین طور توضیح می دهد و فقط یک نفر که انگار دارد از روی حرف های استاد جزوه برمی دارد، نشسته است و نت برداری می کند که بله، فکه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود و جنوبش خوزستان و شمالش ایلام و دهلران می باشد و خبرنگار هم با دقت تمام، زیر می باشد ها را خط می کشد که می باشد صحیح نمی باشد.
به خاطر یک وجب خاک
یک ساعتی است، روی جاده خاکی گز می کنیم و تا همین الان، یکی دو ایست مرزبانی را پشت سر گذاشته ایم. فیلمبردار اولی برای صدمین بار مودم وایمکسش را روشن و خاموش می کند. فیلمبردار دومی با تلفن پچ پچ می کند. دو عکاس به منظره غروب خیره شده اند و از بین ما سه خبرنگار، یکی نشسته است و مثل بچه مدرسه ای ها مشق می نویسد و راهنما هم که می بیند کسی حرفش را نمی خواند، آرام فقط به پسربچه جزوه می گوید.
می گوید و پسربچه مجله داخلی فلان سازمان هم نت برمی دارد: «فکه رملی و سرزمین شن های روان است، رمل های جنوبی بیشترند و حرکت در آنها سخت تر. در فکه شمالی خاک های قابل کشت هم وجود دارد. اکثر مناطق آن خشک و بی آب و علف است. در منطقه فکه جنوبی، تعداد روستاها به تعداد انگشتان دستان هم نمی رسد و تنها عده ای از عشایر در آن زندگی می کنند. در منطقه فکه شمالی به علت وجود رودخانه دویرج و باران های فصلی؛ روستاهای کمی هست و قابل تحمل تر...»
یکهو بچه خبرنگار سی ساله دست از روی کاغذ بلند می کند و خودکارش را به نشانه اجازه بالا می آورد و می پرسد: «اینجا که این همه بی آب و علف است، چرا اینقدر برایش جنگیدند؟»
انگار که همه را برق گرفته باشد، همه برمی گردند و با تعجب توام با عصبانیت نگاهش می کنند، الا فیلمبردار دومی که می خندد و برای آن طرف خط یواش یواش تعریف می کند، راهنما هم مثل معلم های کلاس اول ابتدایی یک چیزی در مایه های ما گل های خندانیم فرزندان ایرانیم برای بچه می خواند...
غروب به کانکس ها و چادرها می رسیم و رحیم که از نیم ساعت قبل با وانت جلوتر از ما حرکت می کرد، اولین استقبال کننده است، جوان شاه عبدالعظیمی که انگار بچه تهران دیده و ذوق دارد و با همه روبوسی می کند، خیلی با راهنما فرق می کند. شلوغ است، تندتند حرف می زند، سر و وضعش اتو ندارد، پیراهن و شلوارش خاکی است و بند پوتینش را هم درست نبسته. بعد از این که جای هر چیزی را برای استراحت نشانمان داد، برنامه را برای فردا توضیح می دهد. همه با رحیم راحت ترند، جز بچه مدرسه ای که هی تندتند از دیکته عقب می افتد.
روبان قرمز
صبح خیلی زود راه می افتیم و راهنما همین طور املا می گوید: «فکه یکی از محورهای اصلی حمله عراق بود که...» اما ما هم به راهنمایی های رحیم گوش می کنیم: «بچه ها اینجا تار و مار شدن، عراق که پاتک کرد تو والفجر مقدماتی خیلی ها اینجا موندن، خیلی از بچه ها از تشنگی تلف شدن، اگه می بینی اینجا این همه شهید داره، چون خیلی ها رو زنده به گور کردن، خیلی هارو بدجور کشتن، جنازه پیدا کردیم جای شن تانک رو سرش...» همین طور آرام آرام در گوش ما پچ پچ می کند و راهنما هم به شکلی که انگار نمی خواهد به روی خودش بیاورد، عصبانی است از این که مشتری هایش را کس دیگری غر زده است.
دیشب خوب نخوابیدیم، سوز بیابانی داشت و یکی دو نفر سرما خوردند. بقیه صبح زودتر رفتند و ما با تنبلی از خواب بیدار شدیم.
بعد از 10 دقیقه پیاده شدیم و در جاده ای رملی قدم می زدیم، جاده از یک ربع اول خیلی احتیاط نداشت، اما در ادامه با نوار قرمز رنگی از کناره اش مجزا شده بود، راهنما کلی آب و تاب خرج می کرد که این معبر است و معبر چنین و چنان، اما رحیم بهتر می فهماند: «آن طرف نوار قرمز مینه، هر کی رفت رو مین شهید شد...»
پلاک هم ندارد
از دور صدای صلوات در دشت می پیچد. رمل همه را از نفس و پا انداخته و همه فکر می کنند که اینجا چطور می جنگیدند!
از تپه ای سرازیر می شویم و از دور آدم های کوچک کم کم قد می کشند، هی می روند و به حالت سجده یک نقطه ای را می بوسند و صورت به خاک می مالند. از بلندی دوربین ها مثل رگبار شاتر می زنند و عکس می گیرند. رحیم انگار چیزی فهمیده باشد، بلندبلند یا زهرا می گوید و هیکل سنگینش را توی شیب تپه رها می کند و می دود به سمت بقیه و همین دویدنش باعث می شود، نوار قرمز معبر به هم بخورد.
راهنما که انگار ترسیده باشد، دست باز می کند که صبر کنید، اما فیلمبردار و عکاس جلوتر از همه نصفه و نیمه می دوند و ما تعقیبشان می کنیم. بالای تپه معلم املاست که دارد دانش آموزش را با خطرات مین آشنا می کند و او هم همین طور نت برمی دارد!
پایین می رسیم. هیچ کس استقبال مان نمی کند. عاقله مردی داخل گودال نیم متری رفته و با دقت دور تا دور استخوان ها و لباس را با قلم مو تمیز می کند. بقیه هم سه نفری(که حالا رحیم هم به آنها اضافه شده) چشم از گودال برنمی دارند.
دست می کند توی گردنش: «احمد بنویس اینم پلاک نداره، تو جیباشم هیچی نیست، فقط بنویس بچه های سپاه بوده، پیرهن سپاه تنشه!»
بعد هم زیر لب یا زهرا می گوید و همین طور خاک را از کنار دست جنازه می روبد.
رحیم حالا زبان گرفته و مادر مادر می کند...
انگشتر عقیق لای پنبه های سفید
نماز ظهر را می خوانند و ادامه می دهند. بین دو نماز اصلا صبر نمی کنند و سریع برمی گردند سر کار نیمه مانده، تا دو بعدازظهر کار ادامه پیدا می کند و جنازه را کامل از خاک بیرون می آورند. کل حرف هایی که بین این جماعت رد و بدل می شود، از چهل پنجاه کلمه تجاوز نمی کند. فقط همه زیر لب ذکر می گویند و مردی که او را حاجی صدا می زنند، می گوید و رسول می نویسد: «انگشتر عقیق قرمز، لباس تنش که لباس سپاهه و یه قرآن زیپی... دیگه چیزی همراهش نیست.» دانش آموز ما هم می نویسد، هنوز هیچ نشانه ای از ایرانی بودنش پیدا نکرده اند.
توی بی سیم اعلام کرده اند و نیم ساعت بعد از اعلام، دو نفر به همراه یک پیرمرد یک جعبه چوبی سبک می آورند. پیرمرد گیج می خورد و از تپه پایین می آید. بالای سر اسکلت که می رسد یا حسین می گوید و از لای دست ها خودش را به جمجمه اسکلت نزدیک می کند، می بوسد. گردن هنوز به بدن چسبیده و پیرمرد همین طور با جنازه مشغول است.
رحیم می گوید: «ما جنازه رو از رو آدرسی که بهمون می دن پیدا می کنیم. این بنده خدا دیروز اومد اینجا نشونی داد که برادرزاده اش اینجا افتاده بود وقتی اسیر شد. ما هم این سه متر رو نشونه گذاری می کنیم که الحمدلله به جنازه رسیدیم...»
بعد از بررسی اسکلت را می گذارند لای پنبه های جعبه تابوت مانند و به کندن اطراف ادامه می دهند. تا بعدازظهر هیچ چیز کاسب نیستیم. پیرمرد همین طور بالای سر جنازه دارد خودش را سبک می کند و بقیه مشغول کار هستند. بچه مدرسه ای هم دارد توضیحات راهنما را می نویسد: «بعضی وقت ها جنازه در لایه های پایینی خاک قرار می گیره که با بیل مکانیکی یا لودر خاکبرداری می کنیم، اما الان همچین مشکلی نبود. اینجا هم لودر و بیل نمی تونه بیاد، هم معبر باریکه، هم رمل است...»
رحیم هم توضیح می دهد: «بچه ها خیلی رو همین خاک پرپر شدن. خیلی ها اومدن تفحص خودشون برنگشتن. ما هم به عشق همین اومدیم ولی وضعمون خرابه، نمی برنمون...»
خبر جدیدی نیست
بچه ها یکی یکی با بیل و کلنگ زمین را گود می کنند، اما خبر جدیدی نیست. حاجی هم نشسته و برای ما توضیح می دهد که اصلا اینجا چه خبر بوده: «والفجر مقدماتی که لو می ره خیلی ها اینجا گیر می کنن، بعضی ها عقب نشینی کردن؛ ولی خیلی ها تشنه تو همین خاک موندن، خیلی هارو همین تشنگی از پا درآورد، بعضی هارو هم خیلی بدجور شهید کردن، بعضی از همین جنازه ها مجروحایی هستن که زنده به گورشون می کردن. حسن باقری و مجید بقایی هم همین جا شهید شدن...»
رسم شب عملیات
از رحیم اول صبح چیزی نمانده است، شده است عینهو پل کرخه که این طرفش با آن طرفش تومنی صد دینار فرق دارد و ما نمی دانیم پل مال این طرف است یا مال آن طرف.
گیر کرده است در اشکی که از روضه خواندن خودش می ریزد و لبخندی که از خبر خوش همراهش می برد، رحیم نه مال لبخند است و نه مال گریه، رحیم مال رودخانه هم نیست، رحیم اصلا انگار اینجا نیست، رسول و صادق هم همین هستند، فقط رحیم ته صدایی دارد و زمزمه می کند.
از حاجی می پرسم چرا بچه ها هیچ کدام پلاک ندارند. می خندد و می گوید: «رسم بود شب عملیات پلاک ها را یکی می کردن که اگر شهید شدند، مثل مادرشون فاطمه(س) گمنام باشن، اگه مادری چشم انتظارشون نبود، اگه پدری دنبالشون نبود و هزار تا اگه دیگه هیچ وقت خلوتشون رو با مادرشون به هم نمی زدیم، ولی بسه، یه مادری این طرف هم هست...»
با لبخند حرف می زند تا این که از خودش می پرسم. بعد اشکش را از روی چشمش می کشد سمت گوشش و دوباره لبخند می زند و می گوید: «بنویس یکی که موقع خواب رفتن بود، حالا که فصل کوچ گذشته، بیدار شده...»
برمی گردم، بچه مدرسه ای گوشش را چسبانده به دهان راهنمای خوش تیپ!
فوکوس
از رحیم بیست و شش هفت ساله تا پیرمرد شصت و سه چهار ساله همه پایین آمده ایم. به قول رحیم چادر مخصوص مجاوران است و کانکس مختص زائران!
اذان می دهند. همه وارد چادر می شوند. نماز که تمام می شود رحیم می آید و در گوشی از حاجی پرسشی می کند. حاجی طوری که من نشنوم، جوابش را می دهد: «جوان بوده رحیم، روضه حضرت قاسم بخون...»
پانوشت: این گزارش در زمانی که عملیات تفحص در فکه هنوز در جریان بود، نوشته شده است.
مرتضی درخشان / جام جم
