مهارت‌های زندگی > خانواده - فاطمه محمدصالحی:
بچه‌ها هم مثل بزرگ‌ترها خطا می‌کنند اما گاهی تجربه کم و تلاش‌شان برای استقلال‌خواهی و خودی نشان‌دادن این اشتباه‌ها را فراوان‌تر می‌کند.
پدر و مادرها هر كدام برای برخورد با اشتباه بچه‌ها رفتارهای مختلفی دارند و این تصمیم‌های مختلف، قدرت پدر و مادرها را در تربیت و اصلاح رفتارهای مختلف نشان می‌دهد. بالاخره تصمیم بزرگ‌ترها به كدام نوع تربیت ختم می‌شود؟
چطور با خطای فرزندتان برخورد می‌كنید؟
اگر فرزند شما از دستورتان سرپیچی كند، لجباز شود یا بازیگوشی‌هایش دردسر بسازد، احتمالا برای كنترل رفتار فرزندتان دست به تنبیه می‌شوید اما اگر این حواس جمع برای مچ‌گیری خطای دیگران را هنگام كارهای خوب بچه‌ها و حتی بزرگ‌ترها به‌كار ببرید، خیلی بهتر نتیجه می‌گیرید. پدر و مادرها در تنبیه و كنترل اشتباه‌های فرزندانشان چند گروه می‌شوندو به شیوه‌های مختلفی عمل می‌كنند كه نمونه‌هایش را برای شما می‌آوریم:
عبور غافلانه: بعضی از والدین در مشغله‌های خود و حتی سختی‌هایی كه برای زندگی راحت فرزندانشان پیدا كرده‌اند تا حدی گم می‌شوند كه اصلا متوجه خطا‌های فرزندان نمی‌شوند یا آن خطا را خطای بزرگی نمی‌دانند و حل‌شدن آن را به زمان می‌سپرند. این گروه از والدین احتمالا فرزندان پرتوقعی تربیت خواهند كرد كه هیچ‌گاه انتظار انتقاد و توبیخ را ندارند و اشتباهاتشان دائما بزرگ‌تر می‌شود.
تنبیه‌های برعكس: گاهی كودك یا نوجوان حرف نادرستی می‌زند یا رفتار خطایی انجام می‌دهد و بزرگ‌ترها با تعجب و گاهی خنده با آن روبه‌رو می‌شوند و بعد از دقایقی ظاهر جدی به‌خود می‌گیرند؛ مثلا كودك حرف زشتی می‌زند و مادر اول با سر تكان دادن می‌خندد و بعد با جدیت می‌گوید: «نگو، زشته!» اما كودك و نوجوان اینجا فقط جلب توجه شما برایش مهم می‌شود و تصمیم می‌گیرد تا به خطایش ادامه دهد. این گروه از والدین زمان اصلاح رفتار را درست تشخیص می‌دهند اما شیوه اشتباه‌شان كار را بدتر می‌كند.
تنبیه‌های خشك: پدرو مادرهایی كه بسیار نگران تربیت فرزندشان هستند و ابزار تشویق و تنبیه آنها دائم در حال استفاده است، كم كم فرزندانی تربیت می‌كنند كه به‌طور خودجوش نمی‌توانند درست و غلط را تشخیص دهند و خود را كنترل كنند. پدر و مادرهای جدی برای اصلاح رفتار اشتباه فرزندشان دست به خشونت و اهانت می‌زنند و اینگونه مثل فردی كه بخواهد روی برگه‌ای درحال لرزش نوشته‌ای را بنویسد، اول با برهم‌زدن آرامش و عزت نفس فرزندشان آنها را بی‌تمركز می‌كنند و بعد از آنها می‌خواهند كه خوب رفتار كنند! این پدر و مادرها فراموش می‌كنند كه ادب را باید مودبانه به فرزندان بیاموزند.
تنبیه‌های كاربردی: به شیوه‌ای گفته می‌شود كه بتواند انتقاد یك طرف را به طرف دیگر مثلا موضوع ناراحتی پدر و مادر را به فرزند منتقل كند و او را در شرایط آرامش‌بخشی متنبه كند تا مثلا فرزند تصمیم بگیرد اشتباهش را ترك یا جبران كند. برای اینكه بتوان تنبیه خوبی را با بیشترین فایده و كمترین آسیب برای فرزندان داشت علاوه بر شیوه‌های درست به روش‌های استفاده خوب هم نیاز داریم كه در ادامه به تعدادی از آن اشاره می‌شود.
قلق‌های برخورد با خطای فرزند
برای اصلاح رفتار بچه‌ها می‌توان از شیوه‌هایی مناسب استفاده كرد كه در آن رابطه والد و فرزند آسیب نبیند و بچه‌ها هم به سمت تغییر رفتار خود حركت كنند. قبل ازتعیین شیوه اصلاح رفتار خود دارید، بهتر است توان اثر‌گذاری خود را بالا ببرید، سعی كنید ملایم و آرام صحبت كنید تا بچه‌ها منظور شما را بهتر بشنوند و تمركزشان به هم نخورد، هرچه تعداد امر و نهی شما كمتر و میزان وقت‌گذاری برای فرزندتان مثل بازی، صحبت كردن، گردش، شوخی و... بیشتر باشد، بچه‌ها راحت‌تر حرفهای شما را می‌پذیرند. از انتقاد جلوی جمع دوری كنید.
1- تقویت همه كارها جز رفتارهای اشتباه: كودكی را تصور كنید كه در اغلب ساعت‌های روز رفتار خوبی دارد اما اگر چیزی را هم بخواهد، لجبازی و جیغ و فریاد راه بیندازد. در این شیوه پدر و مادر می‌توانند در تمام طول روز به حرفهای كودك فعالانه گوش كنند، با او صحبت كنند و... اما وقتی به زمان لجبازی كودك رسیدند وانمود كنند كه كارهای دیگری دارند و فرصت ندارند به حرفهای كودك گوش كنند حتی اگر به‌شدت گریه كند.
2- تقویت رفتار برعكس رفتار اشتباه: وقتی مادری از بی‌نظمی فرزندش گله دارد، یكی از راه‌های اصلاح رفتار او را با این راه‌حل می‌تواند پیدا كند. در این صورت به جای تنبیه كودك یا نوجوان به‌خاطر اتاق بی‌نظم او، می‌توان حتی اگر هفته‌ای یكبار اتاق او برای چند ساعت منظم است به آن توجه كرد و به‌خاطر سلیقه‌ای كه به خرج داده او را تشویق كرد.
3- سیری: گاهی موضوع دلخوری والدین به‌خاطر تشنگی زیاد كودك به فعالیتی است كه دائم او را منع كرده‌اند و او به‌خاطر نابلدی به شیوه‌ای اشتباه به آن فعالیت پرداخته است. كودكی را فرض كنید كه به‌خاطر نقاشی روی دیوار خانه موجب عصبانیت پدر و مادرش شده. می‌توان به جای توبیخ كلامی، تنبیه یا داد و بیداد فرصت انجام آن فعالیت را در حد زیاد برای او مهیا كرد؛ مثلا روی دیوار اتاق كودك، پلاستیكی بزرگ نصب كرد و با دادن ماژیك و نشستن كنار او، كم كم به او یاد داد كه می‌تواند هرچقدر كه بخواهد و هر روز روی آن پلاستیك نقاشی كند یا قبل از حمام‌كردن كودك به او رنگ گواش داد تا روی دیوارهای حمام نقاشی كند و بعد به راحتی آن را پاك كرد. این‌بار كودك به‌خاطر نقاشی روی دیوار نه‌تنها تنبیه نمی‌شود بلكه به حد اشباع می‌رسد و تشویق هم می‌شود.
4- هوشمندی: وقتی فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد، خودش انتظار برخورد بد را دارد اما رفتار كنترل‌شده ما می‌تواند به او درس به یادماندنی بدهد. فكرش را كنید، نوجوان دیرتر از ساعت معمول به خانه آمده و پدر از این كار ناراحت است اما به جای پرخاشگری به او می‌گوید: حیف شد امشب یك ساعت كمتر با هم بودیم!
5- الگو‌سازی: اقوام و فامیل به‌صورت انتسابی با ما رفت‌وآمد دارند ولی دوستان انتخاب ما هستند؛ یعنی می‌توانید با توجه به موضوعی كه مورد نیاز تربیت فرزند خانواده شما یا علاقه‌تان است انتخاب كنید. فرض كنید فرزندتان حجاب مناسبی ندارد یا پسرتان سرگرمی مناسبی ندارد و شما با انتخاب یك خانواده و رفت‌وآمد با آنها كه دارای فرزندانی با ایده‌آل رفتاری شما و هم سن فرزندتان هستند به اصلاح فرزندانتان آن هم بدون تنبیه می‌پردازید. این دوستی‌های خانوادگی اگر جذاب، به اندازه و با برنامه‌ریزی باشد و در آن مقایسه كردن بچه‌ها پیش نیاید می‌تواند یك شبكه حمایتی برای تربیت بهتر فرزندانتان باشد.
6- تغافل: همیشه لازم نیست به دیگران نشان دهید كه متوجه خطایشان شده‌اید چراكه اینطوری زمان زیادی صرف بحث و... می‌شود.گاهی اگر خودتان را به غفلت بزنید تا زمانتان را به‌جای گله و بحث به راه‌های درمان صرف كنید، موفق‌تر خواهید بود. از طرفی در مورد موضوعات حساس مثل كودكی كه رفتارهای جنسی انجام می‌دهد، تغافل راه بهتری برای ترك عادت او است؛ مثلا می‌توان وقتی كودك مشغول فعالیت این چنینی است به جای داد و فریاد او را برای خوردن یك خوراكی صدا بزنید تا بدون آنكه گستاخ شود، حواس‌اش پرت شود و كم‌كم به پختگی او كمك كنید.
7- دعوت به تفكر: گاهی لازم می‌شود كه كودك به‌خاطر خطایش تنبیه شود اما مهم است كه به‌علت اشتباه خود و رفتار درست جایگزین آن پی ببرد. بهتر است اگر خطای او برایتان خیلی آزاردهنده بوده مثلا او را از دیدن برنامه تلویزیونی محروم كنید و بگویید: «بهتره به جای فیلم یك ساعت به كاری كه كردی و اینكه می‌تونستی به جایش فلان رفتار را انجام دهی فكر كنی».
8- جریمه: گاهی می‌توانید برای برخی رفتارهای بچه‌های بالای 8سال از جریمه استفاده كنید. جریمه وقتی قابل استفاده است كه بخشی از امتیازهای فرزندتان را با توضیح كافی در مورد علت رفتار خطای او حذف كنید. مدت زمان اجرای جریمه را با آرامش برای فرزندتان توضیح دهید. حذف برنامه پارك آخر هفته شما كه مدت‌هاست در خانه شما انجام می‌شود نوعی جریمه است. اگر موضوع جریمه برای فرزندتان مسئله مهمی نباشد یا برعكس، خیلی طاقت‌فرسا باشد ممكن است به نتیجه نرسید.
9- جبران‌كردن: گاهی كودك یا نوجوان شما باید بداند كه اگر خطایی انجام می‌دهد كه قابل‌جبران است باید برای آن تلاش كند. برای نمونه كودكی كه زحمت شما را برای تمیز كردن اتاقش ندیده گرفته و دوباره اتاق را كثیف كرده، این‌بار باید خود دست به‌كار شود.
10- نتیجه طبیعی: اگر كودكتان هنگام خواب شما، مزاحمت ایجاد كند و شما نتوانید استراحت كنید، می‌توانید از نتیجه طبیعی استفاده كنید. با این روش شما می‌توانید از قولتان برای بازی بعد از ظهر یا پختن یك شام عالی صرف‌نظر كنید و به فرزندتان بگویید كه خستگی‌تان مانع انجام این كارهاست. اگر او بازی با شما یا شام عالی و... را می‌خواهد باید به شما فرصت استراحت بدهد تا بتوانید بعد از استراحت با انرژی باشید.
تنبیه بكارید، اشتباه درو كنید
اگرچه امروز نوع تنبیه بدنی نسبت به قبل كاهش یافته اما هنوز هم نمی‌توان از كنار آسیب‌های تنبیه‌های خشن و آزارنده‌ای كه در آن كودك نه دلیل اشتباه خود را درك می‌كند و نه راه درست جایگزین آن را درمی‌یابد، ساده گذشت. وقتی اینگونه تنبیه‌ها اتفاق می‌افتد شاید كودك یا نوجوان در كوتاه‌مدت رفتار خود را اصلاح كند اما به‌زودی به اشتباه خود بر می‌گردد و در این مدت نسبت به فرد تنبیه‌كننده احساس بدی پیدا می‌كند. كودكی كه تنبیه خشن شده از موضوعی كه برای بزرگ‌ترها مهم است هم متنفر می‌شود. این بچه‌ها در آینده به‌احتمال بیشتر پرخاشگر یا دروغگو می‌شوند و رفتارهای حقه‌آمیز و آزارنده دیگران در آنها بیشتر دیده می‌شود. بچه‌های تربیت تنبیهی، كمتر درست و اشتباه را تشخیص می‌دهند و احتمال اینكه در غیاب پدر و مادر خطا كنند، بیشتر است.
فراموش نكنید تنبیه خشن فقط تنبیه بدنی نیست
وقتی مادر برای كنترل بازیگوشی فرزندش، پدر را لولوخرخره می‌كند و دائم او را می‌ترساند كه «وقتی بابا بیاد می‌گم... » از تنبیه خشن استفاده می‌كند و نفوذ كلام پدر را به جای چاشنی احترام و دوست داشتن به ترس از پدر تبدیل می‌كند.
نوع دیگر از تنبیه‌های اشتباه زمانی است كه مثلا نوجوان گلدانی را می‌شكند و پدر با فریاد جلوی جمع می‌گوید: «خیلی شلخته‌ای، به درد هیچ كاری نمی‌خوری» و... این جملات نیش‌دار گاهی بسیار بدتر از تنبیه بدنی روی شخصیت و عزت‌نفس كودك یا نوجوان اثر می‌گذارد. تأثیراین جملات به حدی است كه گاهی بچه‌ها عاقبت خود را همان داوری پدر و مادر می‌بینند و فكر می‌كنند آنها حتما یك آدم به درد نخور می‌شوند. اغلب تصور آنها باعث واقعیت پیدا كردن این داوری‌های بد هم می‌شود.
برای هر پدر و مادری بهترین حالت، تغییر رفتار فرزندش به سمت خوبی‌هاست اما وقتی در نوع تنبیه خود به كودك رشوه می‌دهد و می‌گوید «اگر قول بدهی دیگر فحش‌ندهی برایت توپ والیبال می‌خرم» این نوع جملات توان تغییر را در فرزند می‌كشد و به او یاد می‌دهد كه بد بودن خودش راهی برای كنترل دیگران است.
سهم پدر و مادرها در اشتباه بچه‌ها
گاهی خطای بچه‌ها را باید پای پدر و مادرها یا بزرگ‌ترها نوشت. چه زمان؟
وقتی پدر و مادری خود الگوی بچه‌ها باشند و رفتار خطای امروز بچه‌ها، تكرار رفتار اشتباه امروز یا دیروز پدرو مادر است، نمی‌توانید برای تغییر شرایط فقط به فكر بچه‌ها باشید. مهم است كه اول شما به‌عنوان الگو تغییر كنید. بچه‌ها اگر بی‌نظمی ببینند، بی‌نظمی را یاد می‌گیرند. اگر بی‌احترامی ببینند، بی‌احترامی‌كردن را می‌آموزند و... .
خودتان را در تنبیه تنها نگذارید، پدر و مادری كه برای اصلاح فرزندش از دیگران كمك نمی‌گیرد، كم‌كم به بچه این پیام را می‌دهد كه این انتقاد نظر شخصی من است نه اجتماع؛ مثلا اگر در یك مهمانی فرزندتان خطایی كرد بهتر است از صاحبخانه بخواهید به او تذكر بدهد نه اینكه دائم خودتان را تصحیح‌كننده خطای بچه‌ها بدانید.
شاید از اینكه مطلبی را بارها به فرزندتان گفته‌اید و او گوش نكرده ناراحت باشید. بهتر است كمی به این موضوع فكر كنید كه شاید نوع و شیوه اصلاح شما درست و منطبق با درك و سن بچه‌ها نبوده.
گاهی خطای بچه‌ها ادامه دار می‌شود چون ما فكر می‌كنیم كه برای اصلاح او كاری كرده‌ایم، درحالی‌كه اینطور نیست. فرزندی كه در زمان درست و با شیوه درست رفتار تربیتی شما مواجه نشده ممكن است هنوز هم نداند چرا كارش اشتباه است.
