تبیان، دستیار زندگی

كتاب[ اصول الهندسه و الحساب ] كه در برخى از نوشته ها از آن به[ استطقسات ] نیز تعبیر مى شود , كتابى است مهم كه قریب سیصد سال قبل از میلاد توسط اقلیدس , ریاضى دان و منجم شهیر یونانى تصنیف شده است . گرچه از ظاهر بعضى از ماخذ چنین استفاده مى شود كه اصول را اقلیدس تصنیف نكرده , بلكه او فقط آن را تهذیب و تفسیر نموده است و شاید به همین جهت بوده كه مرحوم خواجه در ابتداى تحریر اصول از آن به[ المنسوب الى اقلیدس] تعبیر كرده است , ولى با این همه به هر علت كه بوده اصول یاد شده به نام اقلیدس اشتهار یافته و همواره به عنوان یكى از متون درسى مورد تعلیم و تعلم ریاضیدانان قرار داشته است . از آنجا كه كتاب مزبور را در هندسه استدلالى شأنى بسزا بوده و نیز هست , مرحوم خواجه نصیر الدین طوسى آن را به بهترین وجه تحریر نمود و به[ تحریر اصول اقلیدس] اشتهار یافت . حضرت استاد حسن زاده دام مجده این كتاب را در تهران نزد علامه ذوالفنون , میرزا ابوالحسن شعرانى قدس سره فرا گرفت و خود موفق گردید آن را طى سالیانى دراز , چهار دوره كامل در حوزه مقدسه قم زادها الله شرفا تدریس نماید . معظم له در خلال مدتى كه به تدریس كتاب یاد شده اشتغال داشت , علاوه بر اینكه كتاب را با نسخه هاى متعددى مقابله و تصحیح كرد , در جاى جاى آن تعلیقات و حواشى ارزشمند و گرانقدرى را نگاشت و فهم مطالب آن را براى هندسه دوستان علاقمند تسهیل نمود . ولى متاسفانه این اثر استاد , مانند بسیارى از آثار ایشان هنوز به طبع نرسیده است . امید آنكه به زودى در دست طبع و نشر افتد و فایده و نفعش عام گردد .

اكر كه جمع كره است در اصطلاح ریاضى دانان نام علمى است كه علم شریف هیئت بر آن توقفى تام دارد و از احوال مقادیرى كه به انواع كره تعلق دارد , بحث مى كند .
یكى از كتبى كه در علم اكر نگارش یافته كتاب مانالاوس است كه پیش از بطلیموس توسط مانالاوس , ریاضیدان معروف یونانى تصنیف شده و عمدتا از مثلثات كروى بحث مى كند .
این كتاب را كه یكى از متون درسى دوره متوسطه ریاضیات بوده است , مرحوم خواجه نصیر الدین طوسى رضوان الله تعالى علیه به خوبى تحریر كرده و تا همین اواخر در حوزه هاى علوم اسلامى تدریس مى شده است . حضرت استاد حسن زاده كتاب مزبور را در تهران نزد علامه شعرانى رضوان الله تعالى علیه فرا گرفت و خود در قم آن را براى عده اى از فضلاء تدریس نمود . معظم له ضمن این تعلیم و تعلم , علاوه بر اینكه به تصحیح كتاب یاد شده , به نحو اكمل موفق گردید , تعلیقات و حواشى راهگشایى را كه خود به منزله شرحى است , بر آن نگاشت . جناب ایشان بر نسخه مزبور مؤخره اى دارد كه ترجمه قسمتى از آن بدین قرار است[ . در روز سه شنبه بیستم ذى حجه سال 1395 هجرى قمرى . در دار العلم قم , از تدریس و تعلیم این كتاب فارغ شدیم . . . و اى ناقد بصیر , ترا با ذكر زحماتى كه در مسیر تصحیح این كتاب و تفسیر و تبیین غوامض و دقایق آن متحمل شدیم , تا كتاب بدین صورت قوام یافت , خسته نمى كنم . خداوند بر ما منت نهاد كه غیر از این نسخه , تعدادى چند از نسخ مخطوطه این كتاب براى ما فراهم آمد كه سه عدد از آنها مزین به تعلیقات علامه ملا محمد باقر یزدى قدس سره الشریف است و یكى از آنها موشح به خط علامه مولى مهدى بن ابیذر نراقى رفع الله تعالى درجاتهما , است . و گرنه تصحیح این كتاب در وسع طاقت ما نبود . این نبود مگر به آنچه كه واهب الصور به اندازه قابلیتمان بر ما افاضه كرد] .
گفتنى است كه نسخه مصحح این كتاب , همراه با تعلیقات استاد , هم اكنون نزد ایشان محفوظ است و هنوز در دست طبع و نشر نیفتاده است .

یكى دیگر از كتبى كه در علم اكر نگارش یافته و از جمله متون درسى دوره متوسطه ریاضیات بوده است كتاب اكرثاوذوسیوس است كه قریب یكصد سال قبل از میلاد توسط ثاوذوسیوس منجم و ریاضیدان معروف یونانى , تصنیف شده است .
این كتاب كه عمدتا از نسب و احوال دوایر بر یك كره و گاهى بر چند كره با یكدیگر و نظایر آن در سه مقاله بحث مى كند , نیز با همت عالى مرحوم خواجه نصیر الدین طوسى رضوان الله تعالى علیه به نحو مطلوبى تحریر شد و از آن پس مورد توجه بیشتر ریاضیدانان قرار گرفت . حضرت استاد حسن زاده حفظه الله تعالى كتاب مزبور را یكدوره در حوزه علمیه قم براى تعدادى از طلاب فاضل تدریس نمود و در خلال تدریس , علاوه بر تصحیح , تعلیقاتى را بر آن نگاشت كه هنوز به طبع نرسیده است .

كتاب مساكن , تصنیف ثاوذوسیوس , ریاضیدان و منجم یونانى , از جمله كتب ادله هیوى است كه عمدتا از نسبت دوایر عظام فلكى به آفاق مختلف , بحث مى كند و در ردیف متون دوره متوسطه ریاضیات قرار دارد . این كتاب را نیز محقق نامدار و ریاضیدان بى نظیر خواجه نصیرالدین طوسى رضوان الله تعالى علیه به خوبى تحریر كرد و در اختیار ریاضى دوستان قرار داد .
حضرت استاد حسن زاده دام ظله یك دوره كتاب مزبور را در قم براى عده اى از طلاب علاقمند به علوم هیوى و ریاضى تدریس نمود و ضمن تدریس , علاوه بر تصحیح متن كتاب , تعلیقاتى را بر آن نگاشت . نسخه مصحح این كتاب همراه با تعلیقات یاد شده هم اكنون نزد استاد محفوظ است و هنوز نوبت طبع و نشر آن فرا نرسیده است .

زیج , لفظى است معرب , اصل آن فارسى , كه بنابر قول بعضى از[ زیك ] به معناى تارهایى كه استادان نقش بند , نقش جامه هایى را كه بافند , بدانها بندند , و بنابر قول بعضى دیگر از [ زه ] به معناى ابریشم و روده تابیده كه از آن غربال و وتر كمان تیراندازى و وتر كمان حلاجى و دیگر چیزها سازند , گرفته شده است .
استاد حسن زاده در نكته 485 هزار و یك نكته آورده است كه [ زیج ] معرب است یا از [ زیگ] یا از[ زة] . معرب از [ زیگ] را عبدالله بن محمد مخاطب به مهارتخان در آغاز تسهیل زیج محمد شاهى آورده است . . . و معرب از[ زه] را ابوریحان بیرونى در مقاله سوم از قانون مسعودى] .
در هر صورت , ظاهرا فارسى زیج به معناى ریسمان یا تار بوده و بعد تدریجا بر سبیل توسع , بر تارهاى متوازى پارچه كه پود در میان آنها بافته مى شود و سپس بر تارهایى كه نقاشان نقش جامه ها را بدانها بندند و جامه بافان را قانون و دستورى است در جامه یافتن , و بالاخرة به خاطر تشابه صورى و معنوى موجود بین تارهاى یاد شده و جداول كتابى كه منجمان , احوال و اوضاع نجوم و افلاك را از آنها معلوم كنند , بر كتاب مشتمل بر جداول مزبور اطلاق شده است . بنابر این زیج در اصطلاح منجمان نام كتابى است كه آنچه در رصدخانه از مقادیر حركات كواكب و اطوال و عروض و تعدیلات و دیگر امور مربوطه به فن هیأت و نجوم تحصیل كرده اند , در آن ضبط مى نمایند و براى منجمان بعدى به منزله قانونى است كه احوال و اوضاع نجوم و افلاك را از جداول آن استخراج و در دفترى به نام تقویم درج كنند .
گرچه تاریخ شروع زیج نویسى , به سالهاى قبل از میلاد مربوط مى شود و بلكه ریشه هاى كهن تاریخى دارد , ولى اهتمامى كه دانشمندان اسلامى به این عمل پر زحمت و طاقت فرسا و مهم داشته اند و زحماتى را كه در این مسیر متحمل شده اند , بسیار چشمگیر و قابل ستایش است . پیدایش حدود چهار صد زیج كه همه توسط ریاضى دانان و منجمان اسلامى تنظیم گشته خود شاهد صدقى است بر این مدعى .
برخى از زیجهاى اسلامى عبارتند از :
الف) زیج ابراهیم بن حبیب فزارى[ قرن سوم هجرى]
ب) زیج ابوحنیفه دینورى[ قرن سوم هجرى]
ج) زیج ابن الاعلم دینورى[ قرن چهارم هجرى]
د) زیج جلالى دینورى[ قرن پنجم هجرى]
ه) زیج شاهى دینورى[ قرن ششم هجرى]
ز) زیج ایلخانى دینورى[ قرن هفتم هجرى]
ح) زیج علائى دینورى[ قرن هشتم هجرى]
ط) زیج محمد شاهى دینورى[ قرن یازدهم هجرى]
ى) زیج بهادرى دینورى[ قرن سیزدهم هجرى]
در میان زیجهایى كه بدانها اشاره كردیم , زیج بهادرى را كه به زیج بهادر خانى و رصد طغیانى نیز اشتهار دارد , شأن خاصى است , زیرا تمامترین و دقیقترین و جدیدترین آنهاست . لذا از زمان نگارش آن تا كنون همواره مورد مراجعه منجمان و ریاضیدانان بوده و نیز هست . حضرت استاد حسن زاده آملى دام ظله این زیج را نزد علامه ذوالفنون , میرزا ابوالحسن شعرانى قدس سره در مدات چهار سال تمام از بدو تا ختم فرا گرفت و در مسائل و مباحث آن مهارت خاصى یافت . علاوه بر این آن را یكدوره كامل به فارسى شرح كرد و تمام قواعد هیوى آن را مطابق قضایاى هندسى با ذكر مأخذ آنها بیان نمود .
گفتنى است شرح یاد شده جزء آثار مخطوط استاد است و هنوز منتشر نشده است .

 

بیست باب , تصنیف خواجه نصیر الدین طوسى رضوان الله تعالى علیه , رساله اى است فارسى و مختصر كه مشتمل بر بیست باب است و از اسطرلاب و كاربرد آن در اعمال نجومى و نحوه به كارگیرى آن بحث مى كند . بر این رساله شروح متعددى نگاشته شده كه مهمترین آنها شرح مزجى مولى عبدالعلى بیرجندى است . حضرت استاد حسن زاده دام ظله شرح مزبور را تصحیح و تعلیقاتى بر آن نگاشته است كه هنوز به طبع نرسیده است .

كتاب مجسطى , تصنیف بطلیموس قلوذى منجم و ریاضیدان مشهور یونان , مهمترین كتابى است كه تا كنون در فن هیئت نگارش یافته و از جمله متونى است كه در دوره نهایى ریاضیات و هیئت استدلالى مورد تعلیم و تعلم قرار داشته و دارد . این كتاب كه بر براهین هندسى مسایل هیئت و استخراج جیوب و سهام و اوتار و زوایا و اوضاع فلكى و ارضى و . . . مشتمل است , توسط تنى چند از ریاضیدانان بزرگ تحریر شده است كه در این میان تحریر حكیم محقق و ریاضیدانان مدقق , خواجه نصیر الدین طوسى رضوان الله تعالى علیه را شأنى خاص به خود است . لذا همیشه مورد توجه محققان مسلمان و غیر مسلمان بوده است . حضرت استاد حسن زاده آملى دامت بركاته و وجوده الشریف , كتاب یاد شده را نزد حضرت استاد علامه شعرانى قدس سره فرا گرفت و مطالب و محتویات آن را على رغم صعوبت و دقت آنها به خوبى هضم نمود . معظم له طى سالیانى تحقیق و تدریس در فنون ریاضى و هیوى , متن مجسطى محرر به تحریر خواجه را تصحیح و تعلیقات ارزنده و مفیدى را بر آن نگاشت , و علاوه بر این , بر تصحیح و تعلیق شرح نظام الدین نیشابورى بر مجسطى و نیز تصحیح و تعلیق ترجمه و شرح مجسطى كه توسط دو تن از بزرگان رصد خانه زیج محمد شاهى انجام پذیرفته , توفیق یافت . ولى متاسفانه این سه اثر استاد جزء مخطوطات و آثار منتشر نشده ایشان است و هنوز نوبت طبع و انتشار آنها فرا نرسیده است .

یكى از آثار پر زحمت استاد حسن زاده حفظه الله تعالى استخراج جداول تقویم است كه در طول 9 سال ادامه داشت . این كار على رغم زحمات زیاد كه به آن اختصاص یافت , فواید محدودى را در برداشت . ولى از آن رو كه مستخرج در زمان استخراج به دقایق و لطائفى دست مى یابد كه براى استاد در فن , اما غیر مستخرج , مجهول است , عمل مزبور موجب به دست آمدن رموز و تجربیاتى شد كه استاد را مهارت خاصى بخشید .
بارى استاد فرمودند : یكى از حسرتهاى ما این است كه چرا ما در طول این 9 سال , صورت محاسبات استخراج جداول را جمع نكردیم ؟ و اگر آنها در مجموعه اى گرد مىآمد , خود دستور العملى بود كه مستخرجین بعدى را در نحوه استخراج كمك مى كرد . ولى متاسفانه این كار نشد تا اینكه كم كم همه آنها پراكنده شدند و از بین رفتند .

علم حروف كه در برخى از نوشته ها به تسامح از آن به علم سیمیا تعبیر مى شود , یك شعبه از شعبه هاى علوم غریبه است و از خواص تكوینى حروف به طور مفرد یا مركب بحث مى كند . كتبى كه در این علم نگاشته شده است , بسیار است كه فهرست عمده آنها را عالم فاضل مصطفى بن عبدالله مشهور به كاتب چلبى در كشف الظنون ذكر كرده است . از جمله كتبى كه در علم یاد شده نگارش یافته كتاب[ الدر المكنون و الجوهر المصون] تصنیف شیخ اكبر محیى الدین بن عربى است كه مانند مصنف آن در نوع خود بى نظیر است . حضرت استاد حسن زاده دام ظله این كتاب را در خدمت استاد خود در علوم غریبه مرحوم آقا سید مهدى قاضى طباطبایى , خلف صالح آقا سید على قاضى طباطبایى قدس سرهما كه بنابر فرموده استاد حسن زاده ,[ در این گونه علوم تبحر و تمهر خاصى داشته و به حق مجتهد در فن بوده است] فراگرفت . و علاوه بر اینكه بر تصحیح دوره كامل آن از ابتدا تا انتها توفیق یافت , و تعلقات و حواشى زیادى را بر آن نگاشت كه هنوز به طبع نرسیده است .