نماز، یكی از مواقع استجابت دعا

نماز، یكی از مواقع استجابت دعا
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»[۱].

دعا در نماز عشاء
ما در یک روایت داریم که پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمود: «مَنْ كَانَ طَالِباً إلَى اللهِ حَاجَةً فِی أمْرِ دُنیَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلْیَطْلُبْهَا فِی الْعِشَاءِ الآخِرَةِ فَإنَّهَا صَلاةٌ لَمْ یُصَلِّهَا أحَدٌ مِنَ الأمَمِ قَبْلَكُمْ»[۲]. اگر کسی حاجتی دارد، چه دنیوی و چه اخروی، آن را در نماز عشای آخر یعنی همین نماز عشایی که ما داریم، از خداوند بخواهد که این نماز عشا را امت های گذشته نداشته اند. من این روایت را برای تکمیل مباحث گذشته خواندم.

دعای مستجاب بعد از نماز واجب
روایتی از امام صادق (علیه السلام) است كه حضرت فرمود: «إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْكُمُ الصَّلَوَاتِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ إِلَیْهِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَكُمْ عَقِیبَ فَرَائِضِكُم »[۳]. همانا خداوند نمازها را در دوست داشتنی ترین ساعات بر شما واجب گردانیده است؛ پس بعد از نمازهای واجب، حاجاتتان را از خدا بخواهید. در اینجا بحث دعای بعد از نماز و تعقیب را مطرح فرموده است. حالا من روی این نكته، نظر دارم و بحث خواهم كرد.
چند روایت با یك مضمون است؛ هم از پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و هم از امام صادق (علیه السلام) روایاتی داریم كه من یكی از آنها را می خوانم: «مَنْ أَدَّى لِلَّهِ مَكْتُوبَةً فَلَهُ فِی أَثَرِهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ»[۴]. هر كس نماز واجبی را به جا آورد، در پی او دعای مستجابی دارد. در یک روایت دیگر دارد: «قِیلَ لِرَسُولِ اللهِ أیُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قَالَ جَوفَ اللَّیلِ الآخِرِ وَ دُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَكتُوبَةِ»[۵].[۵] از حضرت سؤال کردند کدام دعا زودتر به اجابت می رسد؟ مراد از «أسمع» شاید این باشد كه كدام دعا زودتر مستجاب می شود. حضرت در پاسخ فرمودند که از نظر زمانی، دعا در آخر شب و از نظر عملی، دعا بعد از نمازهای واجب.

تأثیر دعا بر نماز
مطالبی كه تا اینجا گفتیم همه نسبت به اثرگذاری نماز بر روی دعا بود. حالا می خواهم یک چیز تازه عرض کنم و آن عکس این مطلبی است كه مطرح كردم و شاید شما هم این را نشنیده باشید؛ اثر گذاری دعا بر روی نماز. می خواهم اهمیّت دعا را عرض کنم. همه این مطالب تا اینجا این بود که انسان وقتی نماز می خواند، قبل و وسط و بعد از نماز، این بر روی دعای او تأثیر می گذارد و كاربرد دعا را زیاد می كند. روایاتی داشتیم كه این ها روی دعا، اثر می گذارد و کاربرد دعا را بالا می برد. امّا از این طرف هم داریم که دعا روی نماز اثر می گذارد. این یعنی چه؟ یعنی روی قبولی نماز تأثیر دارد.
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است كه: «قَالَ كَانَ أَبِی یَقُولُ»؛ حضرت از پدر بزرگوارشان امام باقر(علیه السلام) نقل می فرمایند که ایشان در ذیل این آیه: «فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ » می فرمود: «إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ»، بعد از اینکه نمازت را خواندی و سلام دادی، «وَ أَنْتَ جَالِسٌ»، در حالی كه نشسته ای و هنوز بلند نشده ای،«فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ در دعا كردن برای امور دنیا و آخرتت بکوش! «فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْك»[۶].و وقتی كه از دعا فارغ شدی، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذیرد! عَجَب! پس این دعای بعد از نماز، باعث می شود که خدا نمازت را قبول کند. توجه داشته باشید که ضمیرِ «هَا» در «أَنْ یَتَقَبَّلَهَا» به «الصَّلَاة» برمی گردد؛یعنی اثر دعا بر نماز را مطرح فرموده اند.
حالا این روایت لحن نرمی داشت؛ امّا روایتی داریم كه نسبت به کسانی که نماز می خوانند، ولی بعد از آن دعا نمی کنند، لحن تندی دارد. «رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ أَنَّهُ قَالَ إِذَا فَرَغَ الْعَبْدُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ تَعَالَى حَاجَةً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لِمَلَائِكَتِهِ» پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود آنگاه که بنده از نماز فارغ می شود و حاجتی از خدا نمی خواهد، خدا به فرشته هایش می گوید: «اُنْظُرُوا إِلَى عَبْدِی»؛ به این بنده من نگاه کنید! «فَقَدْ أَدَّى فَرِیضَتِی»، نماز واجبش را خواند، «وَ لَمْ یَسْأَلْ حَاجَتَهُ مِنِّی»؛ امّا از من درخواستی نکرد؛ «كَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه او خودش را از من بی نیاز می داند که چیزی از من نمی خواهد. چون اگر خودش را نیازمند می دیدید، الآن كه به حسب ظاهر، بالاترین عملی را که عبودیّت و بندگی در آن جلوه می کند ـ یعنی نماز ـ را به جا آورده است، از من درخواست می كرد. «كَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه خودش را از من بی نیاز می بیند. «خُذُوا صَلَاتَهُ»، نمازش را بگیرید، «فَاضْرِبُوا بِهَا وَجْهَهُ»[۷].[۷] نمازش را به صورتش بزنید! این کنایه از عدم قبولی نماز است. خدا می گوید این نماز خواندنت را من نمی پذیرم[۸].[۸]

دعا یا نماز مستحبی؟
در سنوات گذشته، من یك بحث كلّی را مطرح کردم و آن اینکه در مقایسه بین دعا و نماز مستحب، از نظر فضیلت و محبوبیّت عندالله تعالی، کدام یک أفضل است؟ دعا کنم یا نماز مستحبی بخوانم؟ كدام را خدا بیشتر دوست دارد؟[۹] در آنجا من عرض کردم كه دعا أفضل است. حالا من در این رابطه که نماز مستحبی بخوانم یا دعا کنم، فقط یک روایت می خوانم که اشاره كرده باشم و رد می شوم. روایت از امام باقر(علیه السلام) است كه: «الدُّعَاءُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ تَنَفُّلاً»[۱۰]. دعای بعد از نماز واجب بهتر از نماز مستحبی است. روایت «نصّ» است و دیگر هیچ احتمال مخالفی در آن مطرح نیست. این روایت اشاره به دعای بعد از نماز دارد.

اهمیت دعا درنماز
ما حتی درباره «دعای بین نماز» هم روایت داریم كه نمازی که وسطش دعا نباشد «ناقص» یا «كال و نارَس» است. میوه باید رسیده باشد تا قابل أكل شود. نماز هم باید قابل پذیرش باشد، تا به كار آید. روایتی است از پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) كه حضرت فرمودند: «کُلُّ صَلا?ٍ لایُدْعَی فِیهَا لِلمُؤمِنِینَ وَ المُؤمِناتِ فَهِیَ خِدَاجٌ»[۱۱]. نماز بدون دعا برای مؤمنین و مؤمنات ناقص و نارَس است.
می خواستم این را عرض کنم که آنچه ما در مجموعه دَه ها روایت در باب دعا هنگام نماز داریم، این است كه قبل از نماز، در نماز و بعد از نماز ـ به خصوص نمازهای واجب ـ دعا كردن وارد شده و این دعا هم بر نماز اثر می گذارد و هم نماز بر روی آن اثر دارد. این دو بر روی یكدیگر اثر متقابل دارند و هم نماز روی دعا اثر می گذارد که یا مقتضی اش را تشدید می کند،یا آن را به فعلیت می رساند و یا تسریع در اجابت می كند؛ و هم دعا روی نماز اثر می گذارد و باعث می شود نمازت قبول شود و به نمازت مقبولیّت می دهد. من مطالب و مجموعه روایاتی که در این باب داریم را خلاصه کردم همه این ها اهمیت دعا را می رساند که من دیگر نمی خواهم وارد شوم.

تأثیر قرآن بر دعا
عامل دیگری که باز به عنوان عامل اثرگذار بر روی دعا مطرح است، مسأله قرائت قرآن است. من این را که می گویم به خاطر ایّام ماه مبارک رمضان است و می خواهمیک مقدار به شما راهکار بدهم و مقیّد هم هستم که بحث هایم به گونه ای باشد که کارآیی داشته باشد. ما دو دسته روایت داریم كه من آن را خلاصه می کنم. در یک دسته از روایات این طور آمده که بعد از ختم قرآن، دعا مستجاب است. انسان اگر یک بار قرآن را ختم کند و بعد از آن دعا کند، دعایش مستجاب است. این هایک دسته از روایاتند. یک دسته دیگر از روایات را داریم که می فرماید یک ختم قرآن لازم نیست، بلكه صد آیه از هر کجای قرآن كه بخوانی و بعد از آن دعا کنی، دعایت مستجاب است. البته این ها هیچ کدام با هم منافات ندارد. من حالا به عنوان نمونه به بعضی از این روایات اشاره می کنم.
یک روایت از پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است که حضرت فرمودند: «مَنْ خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعْوَ?ٌ مُسْتَجَابَ?ٌ»[۱۲].[۱۲] هر کسی که قرآن را ختم کند، دعای او پس از تلاوت قرآن مستجاب است. یک تعبیر دیگر به همین مضمون است كه: «إنّ لِصاحِبِ القُرْآنِ عِنْدَ كلِّ خَتمَةٍ دَعْوَةً مُسْتَجابَةً»[۱۳].[۱۳] برای هر صاحب قرآنی، در هر بار ختم كردن قرآن، یك دعای مستجاب هست.
دسته دوم روایات را که گفتم، مربوط به «صد آیه خواندن» است. عبدالله بن مسعود ایستاده بود و داشت نماز می خواند. پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم آنجا تشریف داشتند. عبدالله بن مسعود در نمازش سوره نساء را می خواند؛ تا به آیه صَدُم رسید، پیغمبر وسط نماز به او رو كرد و فرمود زود حاجتت را بخواه! «کَانَ عَبدُاللهِ بنِ مَسعُودِ قَائِماً یُصَلِّی فَلَمَّا بَلَغَ المِأ?َ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ سَلْ تُعْطَ» . درخواست کن که الآن به تو می دهند.
یک روایت از علی (علیه السلام) داریم که حضرت فرمود: «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ أَیِّ الْقُرْآنِ شَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ»؛ هر كس صد آیه از قرآن را بخواند از هر کجای قرآن، هر سوره ای و هر جزئی كه باشد و بعد از آن هفت مرتبه بگوید«یا الله»، «فَلَوْ دَعَا عَلَى الصَّخْرَةِ لَقَلَعَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ»[۱۴].[۱۴] اگر دعا كند، در صورتی که خدا بخواهد، كوه را از جا خواهد كَند. یعنی اگر نفرین كند، به خواست خدا کوه را از جا می کَند[۱۵].[۱۵] یعنی این دعا این قدر بُرد دارد.
عرض کردم كه ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام ربّ است و هم ماه سخن گفتن عبد با ربّ است؛ آن هم این همه آثار بر آن مترتّب است که ما هم مفصّل این ها را بحث کردیم. می خواهم این ها را با هم تلفیق كنم. قرآن كه می خوانید حواستان جمع باشد. لااقل سوداگر باشید! لااقل حسابگر باشید! از فرصت هایتان استفاده کنید! هم از فرصت زمانی بهره بگیرید که این فرصت عبارت از ماه مبارک رمضان است و ما بعداً وارد بحث خاص آن می شویم؛ هم از فرصت هایی که از ناحیه اعمال به دست شما می رسد، برای اینكه دعاهایتان به اجابت برسد، از این فرصت ها استفاده كنید. چه از نمازهای واجب، چه از قرآن هایی که می خوانید، از همه این فرصت ها کمال بهره برداری را بکنید.

ذكر مصیبت
این طور که من در مقاتل و روایات دیده ام، عمرسعد (لعنة الله علیه)، آن اجساد کثیف لشكریانش را دفن کرد. امّا این پیکرهای مقدّس و مطهّر را روی زمین گذاشت. تا عصر روز یازدهم هم آنجا بودند و بعد دستور داد که حرکت کنند. خاندان حسین (علیه السلام) را به اسارت گرفته بود. مَرکب های بی جهازی را آوردند که این ها را سوار کنند. سوار شدن بر مَرکب های بدون مَحمِل خیلی مشکل است. این طور که نقل می کنند، حضرت زینب (سلام الله علیها) خودش متکفّل شد که این بی بی ها و کودکان را سوار کند.
امّا من یک مطلبی را نقل کنم؛ شما می دانید، روزی که زینب (سلام الله علیها) از مکّه خواست حرکت کند، چگونه حرکت کرد؟ حالا مقایسه کنید، روز یازدهم چگونه می خواهد برود؟ در آنجا می نویسند وقتی حسین(علیه السلام) تصمیم گرفت كه حركت كند، آن کجاوه ها و آن مَحمِل ها را آماده كردند؛ اصحاب و خیلی افراد دیگر آمده بودند و صف کشیده بودند. همه كاروان آمدند و سوار شدند. در این هنگام زینب(سلام الله علیها) خواست بیاید و سوار شود. ببینید دختر علی چگونه سوار شد؛ در تاریخ می نویسند ابوالفضل(علیه السلام) میان جمعیت آمد و گفت: «غَضُّوا أبْصَارَکُمْ»؛ چشم ها را ببندید! «وَارتَعُوا رُؤُوسَکُمْ»؛ سرها را پایین بیندازید! او عصمةُ الله است. زینب (سلام الله علیها) آمد؛ قاسم دویدیک کرسی آورد و پای مَحمل گذاشت؛ علی اکبر آمد این پرده مَحمل را بالا زد؛ ابوالفضل آمد زانویش را خم کرد که خواهر پایش را روی زانوی او بگذارد و بالا برود. حسین(علیه السلام) هم زیر بغل های زینب(سلام الله علیها) را گرفت و او را سوار کرد.
این سوار شدن زینب در مكه بود، امّا حالا که از کربلا می خواهد برود، ببینید چه وضعی است؛ خدا می داند چگونه این بی بی هاو بچه ها را سوار کرد. نگذاشت کسی به آنها دست بزند. خوب، حالا نوبت خودش شده است. خودش چگونه سوار شود؟ نمی دانم چگونه سوار شد، امّا چشمش افتاد به چهره برادرزاده اش، زین العابدین(علیه السلام) یک نگاه کرد، دید او دارد قالب تهی می کند. گفت: «مَا لِی أَرَاكَ تَجُودُ بِنَفْسِك »[۱۶].[۱۶] چه شده برادرزاده؟ چرا با جانت داری بازی می کنی؟ زین العابدین(علیه السلام) گفت مگر نمی بینی پیکر حجت خدا روی زمین…؟
آیت الله آقا مجتبی تهرانی

پی نوشت:
[۱].بحارالأنوار، ج۹۱، ص۹۶٫
[۲] . كنز العمال، ج۲، ص۱۰۹٫
[۳] . بحارالأنوار، ج۸۲ ، ص۳۲۴٫
[۴] . بحارالأنوار، ج۹۰، ص۳۴۷٫
[۵] . شرح ریاض الصالحین، ج۱، ص۱۷۲۳٫
[۶] . وسائل الشیعة، ج۶، ص۴۳۱٫
[۷] . مستدرك الوسائل، ج۵، ص۲۹٫
[۸] . یک وقت اشتباه نکنید! بطلان نماز مطرح نیست؛ بلکه کنایه از عدم قبولی نماز دارد.
[۹] . من حالا دقیقاً یادم نیست كه چه زمانی این بحث را كردم. چون سال چهارم من است که دارم درباره دعا بحث می کنم. این را گفته ام و بحث کرده ام و بحث نسبتاً مفصلی بود. یکی از موضوعات بحث من در گذشته همین بود.
[۱۰] . الكافی،ج۳، ص۳۴۲٫
[۱۱] . كنز العمال، ج۲، ص۱۰۹٫
[۱۲] . الدر المنثور، ج۱۰، ص۴۰۶٫
[۱۳] . جامع الاحادیث(عامه)، ج۹، ص۱۵۳٫
[۱۴] . وسائل الشیعة، ج۷، ص۶۵٫
[۱۵] . حضرت تعبیر فرمودند به «دعا علیه»؛ این نحو دعا را تعبیر به «نفرین» می کنند. من یک وقت در مباحث اخلاقی این ها را بحث کرده ام؛ امّا اینجا جای آن بحث ها نیست.
[۱۶] . بحارالأنوار،ج ۲۸، ص

---

منبع : تبارک