هدف آفرینش از دیدگاه قرآن
در چند آیه از آیات قرآنی به فلسفة خلقت اشاره شده است که به‌بررسی آنها می‌پردازیم.
اِنّی جا’عِل‌ٌ فِی اْلاَرْض‌ِ خَلیفَة‌ٌ
همانا من در روی زمین جانشین قرار خواهم داد. (بقره ۳۰)
هُوَ الِّذی جَعَلَکُم خَلا’ئِف‌َ الاَرْض‌َ
اوست خدایی که شما را جانشینان روی زمین قرار داد. (انعام ۱۶۵)
بنابر آیات فوِق، که پیرامون خلقت انسان نازل شده، هدف از آفرینش‌انسان خلافت و جانشینی خداست.
منظور از جانشینی خدا نیز این است که خداوند پرتوی از صفات خود رادر درون انسانها به ودیعه نهاده است که اگر این استعدادها به فعلیت برسند،انسان به والاترین مراحل کمال دست خواهد یافت. بنابراین، طبق این آیات،هدف از خلقت، انسان کامل است.
قُل‌ْ اِن‌َّ صَلا’تِی وَ نُسُکی وَ مَحْیا’ی’ وَ مَما’تی لِلّه‌ِ رَب‌َّ الْعا’لَمین‌َ
بگو، نماز و عبادات، زندگی و مرگ من،همه از آن پروردگارجهانیان است. (انعام ۱۶۲)
بنابر آیة فوِق، زندگی و عبادت و حتی مرگ یک انسان از آن‌خداست.بنابراین انسان باید در تمام حال بندگی خدا را کند.
وَ ما’ خَلَقْت‌ُ الجِن‌َّ وَ الاِْنس‌َ اِلاّ’لِیَعْبُدوُن‌َ
و من جن وانس را نیافریدم مگر آنکه مرا عبادت کنند.(ذاریات۵۶)
بنابر آیة فوِق، هدف خلقت انسان عبادت و بندگی خداست. یعنی انسان‌باید تن به بندگی خدا و عبودیت وی داده و جز در برابر او در برابر هیچ کس‌سر فرود نیاورد. بامطالعه، آیه فوِ چند نکته قابل ذکر است:
۱٫ در این آیه جمله اِلاّ لِیَعْبُدوُن دلالت بر آن دارد که «خلق عابد خداباشند، نه اینکه او معبود خلق باشد» چرا که می‌گوید تا مرا بپرستند نه آنکه‌من پرستش شوم.
۲٫ عبادت هدف خلقت جن و انس در نظر گرفته شده است. نه آنکه‌تنها هدف انسان باشد و اینکه در آیه در ابتدا جن را مطرح کرده به این جهت‌است که خلقت جن قبل از خلقت انسان بوده است. در سوره حجر آیه ۲۷در این باره چنین می‌گوید: وَالْجا’ن‌َّ خَلَق’نا’ه‌ُ مِن‌ْ قَبل‌ُ مِن‌ْ نا’رِ السَّموُم‌ِ؛ جن را قبل از این‌از نار سموم و زهرآگین آفریدیم.
۳٫ منظور از عبادت نیز عبادت تکوینی نیست، چرا که همة موجودات‌جهان آفرینش به زبان تکوین عبادت او را می‌کنند. سَبَّح‌َ لِلّ’ه‌ِ ما’ فِی السَّمو’ات‌ِ وَ ما’فِی الاَرْض‌ِ و اگر منظور قرآن عبادت تکوینی بود، دیگر نمی‌بایست فقط ازجن وانس نام ببرد.
اِنّا’ لِلّ’ه‌ِ وَ اِنّا اِلَیْه‌ِ را’جِعُون‌َ
ما از خداییم وبازگشت ما به سوی اوست. (بقره ۱۵۶)
آیة مزبور هم مبدأ انسان را خدا می‌داند و هم مقصد وی را، چه آنکه‌آغازش از خداست و پایان و سرانجامش نیز به سوی اوست. بر طبق این‌آیة، هدف انسان سیر به سوی خداست. با دقت در آیه ملاحظه می‌کنیم که‌کلمة الیه آورده شده نه فیه تا اشتباهاً مثل بعضی از صوفیه، هدف انسان رافانی شدن در حق تعالی بدانیم. آیه می‌گوید انسان سیر به سوی او دارد. یعنی‌سیر به سوی کمال بی‌نهایت. انسان باید با حرکت و شدنهای تکاملی خوی،خود را به سوی خدا برساند.
وَلِلّ’ه‌ِ مُلْک‌ُ السَّم’وات‌ِ وَ الاَرض‌َ وَ ما’ بَیْنَهُما’ وَ اِلَیْه‌ِ اِلْمَصیرُ
ملک آسمانها و زمین و آنچه که در آن است از خداست و همه به‌سوی او در حرکت هستند. (مائده ۱۸)
وَ اِلَی اللّ’ه‌ِ الْمَصیرُ
و بازگشت به سوی خداست. (نور ۴۲ و فاطر ۱۸)
وَاِلَی الِلّ’ه تُرْجَع‌ُ اْلاُمُور
امور به سوی خدا باز می‌گردند. (فاطر ۴، حدید ۵)
وَاِلَی اللّ’ه‌ِ تَصیرُ اْلاُمور
همه کارها و امور به سوی او در حرکت هستند. (شوری ۵۳)
ثُم اِلی’ رَبَّکُم‌ْ تُرْجَعُون‌َ
پس به سوی پروردگارتان بازگشت خواهید کرد. (سجده ۱۱،جاثیه۱۵)
اِلی‌َ اللّ’ه‌ِ مَرْجَعُکُم‌ْ
بازگشت همة شما به سوی خداست. (مائده ۴۸ ، هود۴)
یا’ اَیُّهَا الاِنْسا’ن‌ُ اِنِّک‌َ کا’دِح‌ٌ اِلی’ رَبَّک‌َ کَدْحاً فَمُلا’قیه‌ِ
ای انسان، همانا تو با تلاشها و شدنها، رهسپار پیشگاه پروردگارت‌هستی و به دیدار او نایل خواهی شد.(انشقاِق ۶)
آیة فوِق نیز انسان را کادحی می‌داند که به سوی مبدأ وجود در حرکت وتلاش است.
بنابر آیات فوِق، انسان در حال تحول و شدن به سوی خداست. فرامین ودستورهای قرآن نیز همگی وسیله‌ای برای رسیدن به این هدف هستند. یعنی‌سیر به سوی خدا و رنگ خدایی پذیرفتن و از صفات الهی بهره گرفتن. دراینجا یک سؤال مطرح است و آن اینکه سیر به سوی خدا و نزدیکی با او چه‌معنا و مفهومی دارد؟
آیا مگر می‌شود که بشر خاکی و محدود، به خدایی که مجرد ومطلق‌الوجود است نزدیک شود؟ در پاسخ باید گفت از آنجایی که حقیقت‌وجود مساوی است با کمال و خدا نیز وجود صرف و کمال مطلق است، هرموجودی که از مراتب وجودی بیشتری برخوردار باشد، به خداوند نزدیکترخواهد بود. بنابراین، انسان می‌تواند به وسیله ایمان و خودآگاهی خود را ازوجودی کاملتر بهره‌ور ساخته وبه نسبت برخورداریش از وجود، به خدانزدیکتر شود.
خلاصه آنکه سیر به سوی خدا، یعنی اینکه انسان مراتب وجودی را طی‌کرده و با شدنهای خویش، خود را به سوی هستی مطلق کشاند.
منظور از عبادت و بندگی نیز، که هدف خلقت است، چیزی جز این‌نیست که انسان به تصفیه و تزکیه درون پرداخته و با انتخابها و گزینشهای‌خویش، مراحل کمال را طی کرده و به سوی کمال مطلق گام بردارد.
هر انسانی که استعدادهای وجودی خود را در جهت وصول به خدا به‌فعلیت برساند، به قرب‌الهی نایل آمده‌است. و این قرب نیز مراتبی دارد وهرکس که در سیر به سوی خدا مسیر بیشتری را طی کند، قرب بیشتری نسبت‌به خدا به دست می‌آورد.
موجودی که بر روی منحنی تکامل قرار گرفته و به سوی خدای بینهایت‌در سیر صعودی است، هر گام مثبتی که در جهت او بردارد، یک قدم به اونزدیکتر می‌شود.
وَلَوْ شا’ءَ ربُّک لَجَعَل‌َ النّاس‌َ اُمَّة‌ٌ وا’حِدَة‌ٌ وَلاَیَزالُون‌َ مَخْتَلِفین‌َ اِلاّ مَن‌ْ رَحِم‌َ رَ بُّک‌َوَلِذلِک‌َ خَلَقَهُم‌ْ
و اگر پروردگار تو می‌خواست مردم را یک امت می‌کرد، پیوسته‌مختلف خواهند بود مگر کسانی که پروردگار تو، به آنها رحمت کندو (انسانها) برای رحمت آفریده شده‌اند. (هود ۱۱۹ و ۱۱۸)
آیه فوِق هدف از آفرینش را رحمت می‌داند، یعنی انسانها برای رحمت‌آفریده شده‌اند.
اِلاّ مَن‌ْ رَحِم‌َ رَبُّک‌َ وَ لِذ’لِک‌َ خَلَقَهُم‌ْ
در اینجا این سوال مطرح است که مراد از رحمت در آیه فوِق چیست؟ به‌عبارت دیگر منظور از اینکه انسانها برای رحمت آفریده شده‌اند چیست؟
پاسخ این است که منظور از رحمت همان هدایت الهی است که شامل‌حال انسانها می‌شود تا به سعادت حقیقی نایل آیند. به بیان دیگر رحمت‌عبارت است از هدایت تکوینی و تشریعی که موجب رشد و کمال انسانهامی‌شود.
با این بیان، میان آیه فوِق و آیه وَ ما’ خَلَقْت‌ُالْجِن‌َّ وَ الاِنْس‌َ اِلاّ’ لِیَعْبُدُون‌َ هیچ‌گونه‌مغایرتی نیست، چرا که به وسیله عبودیت و رحمت می‌توان همة استعدادهای‌وجودی خود را تعالی بخشیده و به کمال نهایی وجود خود دست یافت.
هُوَ الَّذی خَلَق‌َ السَّم’وات‌ِ وَالاَرْض‌َ فی سِتَّة‌ِ اَیّا’م‌ٍ وَکا’ن عَرْشُه‌ُ عَلَی اْلم’اءِلِیَبْلُوَکُم‌ْ اَیُّکُم‌ْ اَحْسَن‌ُ عَمَلاً
اوکسی‌است‌که‌آسمانها وزمین رادرشش‌روزآفرید وعرش‌او بر روی‌آب بود تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکار هستید؟ (هود ۷)
اَنّا’ جَعَلْنا’ ما’ عَلَی الاَرْض‌ِ زینَة‌ٌ لَها’ لِنَبْلُوَ هُم‌ْ اَیُّهُم‌ْ اَحْسْن‌ُ عَمَلاً
ما آنچه را که بر روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنها رابیازماییم که کدامیک نیکوکارترند. (کهف ۷)
اَلَّذی خَلَق‌َ الْمَوْت‌َ وَ الْحَیو’ة‌َ لِیَبْلُوَکُم‌ْ اَیُّکُم‌ْ اَحْسَن‌ُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزیزُ الْغَفُورُ
او کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که‌کدامتان دارای عمل‌بهترهستید واو عزیزی‌آمرزنده‌است. (ملک ۲)
بنابر آیات فوِق، هدف از آفرینش وجود انسانهای نیکوکار بوده است.خدا انسانها را آفریده است تا مشخص شود که چه کسی خوب است و چه‌کسی بد؟ چه کسی دارای اعمال صالح است و چه کسی دارای اعمال زشت وناصالح.
طبق این آیات، هر انسانی که از عمل نیکوتری برخوردار باشد، خود رابه هدف آفرینش نزدیکتر ساخته است. در واقع، این آیات هدف خلقت رانیل انسانها به کمال وجودیشان دانسته است
